Hơn 400 năm trước, một tu sĩ Dòng Tên đã rời quê hương lên đường loan báo Tin Mừng, một cuộc ra đi không hẹn ngày trở lại – cha Francesco de Pina. Trong sứ mạng truyền giáo tại Việt Nam, ngài đã nỗ lực học ngôn ngữ bản địa, sống giữa dân và để Lời Chúa được cất lên bằng tiếng Việt. Là giáo sĩ đầu tiên giảng Kinh Thánh trực tiếp bằng tiếng Việt, cha Pina cũng là người tiên phong cùng các anh em miệt mài nghiên cứu, đặt nền móng cho việc ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La-tinh. Kỷ niệm 400 năm ngày cha Pina qua đời (1625 – 2025) là dịp để chúng ta nhìn lại và tri ân – một con người đã để cho Thiên Chúa dẫn dắt, một cuộc đời tận hiến trong âm thầm, những hạt giống được gieo trên mảnh đất quê hương Việt Nam bằng lòng trung tín, vâng phục và tinh thần “Hơn nữa”.
Cha Francisco de Pina sinh năm 1585 tại Guarda, một thành phố ở Đông Bắc Bồ Đào Nha, là giáo sĩ Dòng Tên đến Hội An truyền giáo vào năm 1617. Cha Bề Trên Buzomi, cha Borri và cha Francisco de Pina là những người đầu tiên đã ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La Tinh. Cha thông thạo tiếng Việt và giảng đạo bằng ngôn ngữ này và là người dạy tiếng Việt cho cha Alexandre de Rhodes – người có công hệ thống hóa, san định hệ chữ này từ hai cuốn tự điển của Barbosa (Bồ-Việt) và D’Amaral (Việt-Bồ) và ấn hành thành quyển Tự điển Việt – Bồ – La là cuốn từ điển tiếng Việt đầu tiên cùng cuốn Văn phạm Việt ngữ (in chung với Tự điển) và sách Phép Giảng Tám Ngày.
Tượng đài tri ân cha Pina được đặt trang trọng trong sân vườn thư viện thành phố Guarda.
VÀI HÌNH ẢNH THÀNH PHỐ GUARDA NGÀY NAY, QUÊ HƯƠNG CỦA CHA FRANCISCO DE PINA:
Thành phố Guarda – quê hương của cha Francisco de Pina ở phía Đông Bắc Bồ Đào Nha. một quốc gia Nam Âu, phía Tây và Nam giáp Đại Tây Dương, phía Đông và Bắc giáp Tây Ban Nha.
Thành phố Guarda tọa lạc trên cao nguyên có độ cao trên 1000 mét – một khu dân cư
Một đồng cỏ chăn nuôi bò sữa ở ngoại ô thành phố Guarda
Trung tâm thành phố có nhiều công viên và tượng đài nghệ thuật
Một hang Giáng Sinh trong đại sảnh tòa Thị chính mang tính nghệ thuật thôn dã
Một lối đi trong khu phố cổ với góc cầu nguyện
Một bức tường của tu viện cổ …
… dẫn đến ngôi nhà thờ Chánh Toà được xây dựng từ năm 1390.
Một Thánh lễ trong nhà thờ chánh toà
Bên trong nhà thờ có mộ Đức cha Pina, thuộc dòng tộc tổ tiên cha Francisco de Pina
Bia mộ Đức cha Pina. Dòng họ Pina là họ lớn ở Guarda và có nhiều vị tu đắc đạo, trong đó có chàng thanh niên Francisco de Pina.
CUỘC HẢI HÀNH ĐI VỀ CỦA CHA FRANCISCO DE PINA
Chuyến đi của tu sĩ Francisco de Pina:
Tại thành phố Guarda này, ngày 28/1/1605 chàng trai Pina đủ 18 tuổi xin gia nhập Dòng Tên, sau ba năm tu học, thầy Pina cùng 8 tu sĩ tình nguyện đi Đông Á. Khởi hành từ Lisbon ngày 28/3/1608, đến Goa – Ấn Độ ngày 26/5/1609 và đến Macao khoảng năm 1611 – 1612.
Bản đồ Lisbon, vị trí hải cảng Praia do Restelo còn di tích tháp Bêlem (Torre de Bélem)
Tháp Bélem hai bên sông Tagus là cửa biển dẫn vào hải cảng Praia do Restelo
Một phân đoạn cảng Praia do Restelo cho du thuyền
Đối diện cảng Praia do Restelo là tu viện Jerónimos hay còn được gọi là tu viện Hieronymites, nay là Bảo tàng Hàng Hải và Bảo tàng Khảo cổ học quốc gia.
Tu viện Hieronymites xây năm 1469 -1521 nằm trên khuôn viên nhà thờ Santa Maria de Belém, là trụ sở Dòng tu Chiến sĩ Chúa Kitô, nơi giúp tạm trú cho những người đi biển khi quá cảnh tại Lisbon. Bến cảng Praia do Restelo là một địa điểm thuận lợi cho tàu biển, là nơi neo đậu an toàn trước gió bão, là điểm dừng chân trước khi đi vào bên trong sông Tagus.
Tu viện cùng với nhà thờ được biết đến là nơi nhà thám hiểm – thuyền trưởng Vasco da Gama và thủy thủ đoàn cầu nguyện và qua đêm trước chuyến khởi hành đầu tiên đến phương Đông vào năm 1497. Cũng là nơi tu sĩ Francisco de Pina quá cảnh trước khi lên thuyền đi truyền giáo phương Đông.
Cánh trái tu viện
Cánh phải tu viện và nhà thờ
Cửa vào nhà thờ
Cung thánh nhà thờ
Đối diện Tu viện và nhà thờ là quảng trường cảng Praia do Restelo
Sân quảng trường có một bản đồ thế giới ghi các nơi và năm các nhà thám hiểm và thương thuyền Bồ Đào Nha đi đến ở thế kỷ thứ 15, 16…
… trong đó có vùng Đông Á và Đông Nam Á.
Tượng đài tả cảnh thuyền trưởng, thuỷ thủ và các nhà truyền giáo trên thuyền hướng ra cửa biển ở quảng trường cảng Praia do Restelo
Các nhà thừa sai Bồ Đào Nha theo các thương thuyền rời cảng Praia do Restelo theo hải trình vòng quanh Phi Châu, ngang qua eo biển Madagascar đến Goa – Ấn Độ, từ đó đi đến Ma Cao – Trung Hoa. Tại Ma Cao, các vị đi truyền giáo vào Hoa lục, Nhật Bản và Việt Nam (Đàng Trong và Đàng Ngoài)… Trong số đó có thầy Francisco De Pina.
Bản đồ hải trình của các thương thuyền Bồ Đào Nha từ cảng Praia do Restelo đến Goa – Ấn Độ, từ đó các vị thừa sai đi tiếp đến Ma Cao.
Vào năm 1615, một đoàn thừa sai dòng Tên đầu tiên từ Ma Cao đến Đàng Trong vào Cửa Hàn – Hội An gồm cha Francesco Buzomi người Ý, cha Diego Carvalho và tu huynh Antonio Dias, và đầu năm 1617 là cha Francisco de Pina người Bồ Đào Nha.
Mùa thu năm 1616 trong vùng thời tiết hạn hán, không có nước làm mùa, nạn đói đe dọa, dân chúng tin theo lời các thầy sãi yêu cầu chúa Nguyễn Phúc Nguyên trục xuất các vị thừa sai. Vào khoảng đầu tháng 06 năm 1617, tất cả đã xuống thuyền, nhưng thuyền không thể xuất bến vì gặp gió ngược, các thừa sai phải lên bờ nhưng dân chúng không cho vào làng. Chúa đã quan phòng xếp đặt cho cha Buzomi và các thừa sai được ông Trần Đức Hòa, quan Khám lý tuần phủ Quy Nhơn, đưa đoàn cha về tư dinh của ông ở Qui Nhơn.
Ông Trần Đức Hoà cho cha Buzomi một địa điểm rất thuận tiện trong vùng để làm nhà, đó là Nước Mặn. Tại đây, ông Trần Đức Hoà đã xây dựng một ngôi nhà cho cha Buzomi làm trung tâm truyền giáo.
Với tư cách bề trên, cha Buzomi đã lãnh đạo và hướng dẫn hai cha Borri và Pina nghiên cứu và ghi âm chữ quốc ngữ để học tiếng Việt. Sau này cha Alexandre de Rhodes (Đắc Lộ) học tiếng Việt với cha Pina tại Dinh Chiêm và trở thành người có công lớn trong việc hình thành chữ quốc ngữ.
Đài kỷ niệm Nước Mặn hình cây cội nguồn truyền giáo và phôi thai sáng tạo chữ Quốc Ngữ
Khi cha Pina đến hoạt động ở Dinh Chiêm, cha có mua một ngôi nhà để tiếp tục truyền giáo. Tại đây, năm 1624 cha Francisco de Pina đã dạy Tiếng Việt cho cha Alexandre de Rhodes và cha Antonio de Fontes.
Trong dịp có tàu Bồ Đào Nha từ Campuchia về Macao, neo đậu ở gần Cù Lao Chàm – Quảng Nam ngày 15-12-1625, cha Pina cùng một người Việt chèo thuyền ra tàu để lấy các đồ phụng tự. Khi trở vào bờ, thuyền lật vì gió to, cha Pina vướng áo chùng không bơi được nên chết đuối, còn người kia bơi được vào bờ. Theo Đắc Lộ, xác ông được đưa về Hội An làm lễ an táng rất trọng thể. Nhưng đến nay, chưa biết mộ Pina được an táng cụ thể ở đâu!
Chuyến về của hương hồn cha Francisco De Pina – lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina
Một số nhà văn, nhà thơ, nhà sử học, nhà giáo, nhà báo … là số người sử dụng và yêu quý chữ Quốc Ngữ, đứng đầu là Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng đã đến thành phố Guarda, cùng với phòng Văn Hoá Guarda lắp đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina. Lễ khánh thành tượng đài ngày 26 tháng 11 năm 2023 đã được tổ chức trọng thể, dưới sự chủ toạ của ngài Thị trưởng và Đức Giám Mục Guarda.
Trích phát biểu của Giáo sư sử học Antonio, trong lễ đặt tượng đài tri ân cha Francisco de Pina:
“….Vào ngày 26 tháng 11 năm 2023, một nhóm khoảng hai chục người Việt Nam – sử gia, nghệ sĩ, giáo viên, nhà thơ, nhà văn, nhà báo – hợp tác với Phòng Văn Hoá thành phố Guarda, đã khánh thành tượng đài cha Francisco de Pina SJ trong vườn thư viện thành phố Guarda. Một tượng đài bằng đồng, hình chiếc thuyền buồm cao ba mét đi dưới sóng biển, được hoàn thành, thiết kế và tạo ra ở Việt Nam như một dấu hiệu ghi nhận vị linh mục Dòng Tên, người vẫn còn là một sinh viên trẻ 21 tuổi, đã rời bỏ quê hương Thành phố Giáng sinh hơn bốn trăm năm trước, không bao giờ trở lại đây nữa. Là một nhà truyền giáo và nhà ngôn ngữ học ở Đàng Trong vào thời điểm đó, giờ đây ông đã trở lại nhận vai trò tôn vinh của người Việt, giống như người ta đã khiêng ông đến mộ trong nước mắt khi ông qua đời ở đó, trong một vụ đắm tàu, gần bốn thế kỷ trước. Đó là ngày 15 tháng 12 năm 1625. Và thành quả lao động của ông vẫn còn đó, tại Đàng Trong ngày xưa, để những người khác tiếp tục và phát triển. Tiếp tục với nền tảng của Giáo hội Việt Nam và ngôn ngữ học, như lịch sử đã chứng minh…”
Quảng trường thành phố Guarda, phía sau là nhà thờ chính toà
Hội thảo khoa học nghiên cứu về cuộc đời cha Pina với giáo sư sử học Antonio, Đức Giám Mục, Thị trưởng và ngành văn hoá thành phố Guarda.
Sau buổi hội thảo mọi người ra sân thư viện dự lễ khánh thành tượng đài
Lễ cắt băng khánh thành tượng đài tri ân cha Francisco de Pina
Đức Giám Mục Guarda làm phép tượng đài tri ân cha Fransisco De Pina
Thị trưởng Guarda đọc diễn văn khánh thành
Đoàn chụp hình kỷ niệm với Đức Cha và Thị Trưởng Guarda sau lễ khánh thành
Nay hương hồn cha Francisco de Pina đã trở về quê hương của ngài, trên chuyến thuyền buồm neo đậu trong sân vườn thư viện thành phố Guarda.
NHỚ CÔNG ƠN CHA FRANCISCO DE PINA – LỄ GIỖ 400 NĂM
Cha Francisco de Pina là một trong ba thừa sai đầu tiên loan báo Tin Mừng và ghi âm tiếng Việt bằng ký tự La Tinh, phôi thai sáng tạo chữ Quốc ngữ tại cư sở Nước Mặn (Quy Nhơn) cho dân Việt vào những năm đầu thế kỷ XVII. Ngài đã qua đời ngày 15.12.1625, năm nay ngày 15.12.2025 sắp tới là ngày kỷ niệm lần thứ 400, mọi người dùng chữ Quốc ngữ nên tổ chức lễ giỗ lớn cho ngài, ít nhất cũng tưởng nhớ cầu nguyện cho hương hồn của ngài.
Giuse Trần Duy Tâm
(Bài viết đã được cha Phêrô Võ Tá Khánh, cha Gioan Võ Đình Đệ toà Giám mục Qui Nhơn và nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang chỉnh sửa đúng lịch sử.)
