Home       Thần Học       Dẫn Nhập Thần Học       Mặc Khải       Sẽ Sống Nếu Bạn Tin       
   Các Tôn Giáo Ngoài Kitô       Ân Sủng Và Biểu Tượng       Thiên Chúa Ba Ngôi

 

 

 

 


 

GIUSE PHẠM THANH LIÊM, S.J.

 

 

 

 

  

 

 

THIÊN CHÚA BA NGÔI

 

 

 

 

 

 

 

NHỮNG VIẾT TẮT

 

CCL

Corpus Christianorum, Series Latina, Tournholt 1953ff.

COD

Conciliorum oecumenicorum decreta, ed. J. Alberigo et al., Bologna 1973.

DS

H. Denzinger and A. Schönmetzer (eds.), Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, Freiburg 331965

GCS

Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, Leipzig 1897 ff.

GLCG

Giáo Lư Hội Thánh Công Giáo. Ṭa Tổng Giám Mục Tp Hồ Chí Minh xuất bản. Tp HCM, 1998.

ND

J. Neuner and J. Dupuis (eds), The Christian Faith in the Doctrinal Documents of the Catholic Church, Staten Island, NY 1982

SC

Sources chrétiennes, Paris 1941ff

 

 


MỤC LỤC

NHỮNG VIẾT TẮT..................................................... 4

MỤC LỤC................................................................. 5

DẪN NHẬP............................................................... 9

I. KHẢ NĂNG BIẾT VÀ DIỄN ĐẠT THIÊN CHÚA............... 13

A. BIẾT THIÊN CHÚA................................... 13

1. Lập trường “không thể biết Thiên Chúa”.... 13

a. Tri thức luận hàm chứa  “không thể biết Thiên Chúa”           13

b. Lập trường “Thiên Chúa không hiện hữu”... 19

2. Lập trường “biết Thiên Chúa”.................. 23

a. Tri thức luận hữu thần.................................. 23

b. Biết “Thiên Chúa hiện hữu”......................... 27

3. Tri thức tự do...................................... 29

a. Tinh thần- hiện hữu tự do............................. 29

b. Hiện hữu tự do.............................................. 31

c. Tinh thần nhập thể........................................ 33

B. TIN LÀ BIẾT........................................... 39

1. Niềm tin nền tảng của khoa học.............. 39

a. Niềm tin phủ nhận tri thức khoa học............ 41

b. Niềm tin nơi người chấp nhận khoa học...... 44

c. Chân lư và khoa học..................................... 45

2. Niềm tin nền tảng của siêu h́nh.............. 49

a. Niềm tin phủ nhận mọi tri thức siêu h́nh..... 50

b. Niềm tin phủ nhận Thiên Chúa hiện hữu..... 51

c. Niềm tin Có Thực Tại Tuyệt Đối Siêu Việt. 53

C. CHÂN LƯ............................................... 56

1. Chân lư- thuộc tính của phán đoán........... 56

a. Phán đoán là tri thức..................................... 56

b. Biết do lănh hội bằng trực giác..................... 57

c. Biết do tin..................................................... 58

2. Sự thực............................................. 61

a. Hiện hữu phi ngă.......................................... 61

b. Ngôi vị.......................................................... 62

3. Ngôn ngữ diễn đạt thực tại.................... 62

II. THIÊN CHÚA...................................................... 65

THIÊN CHÚA TỰ HỮU.................................. 65

THIÊN CHÚA TRỌN HẢO.............................. 65

THIÊN CHÚA- ĐẤNG SÁNG TẠO..................... 68

THIÊN CHÚA- ĐẤNG TỐT LÀNH..................... 68

THIÊN CHÚA- ĐẤNG MẶC KHẢI...................... 72

III. THIÊN CHÚA ĐỐI VỚI DO THÁI GIÁO..................... 74

THIÊN CHÚA- ĐẤNG TUYỂN CHỌN ABRAHAM... 74

Thiên Chúa- Đấng Mời Gọi......................... 74

Thiên Chúa- Đấng Luôn Lập Lại Lời Hứa....... 75

Thiên Chúa- Đấng Đối Xử Thân T́nh Với Abraham     75

Thiên Chúa- Đấng Đ̣i Hỏi......................... 76

Thiên Chúa- Đấng Ở Với Các Tổ Phụ............ 76

Thiên Chúa Của Abraham, Isaac, và Giacóp... 77

THIÊN CHÚA- ĐẤNG GIẢI PHÓNG DÂN............ 79

Thiên Chúa Can Thiệp Vào Ḍng Lịch Sử Do Thái       79

Thiên Chúa- Đấng Cảm Thương.................. 79

Thiên Chúa- Đấng Giải Phóng..................... 79

Thiên Chúa- Đấng Ban Thập Giới................ 80

Thiên Chúa- Đấng Yêu Thương và Nói Qua Trung Gian         81

THIÊN CHÚA- ĐẤNG THÀNH TÍN.................... 81

Thiên Chúa Ở Với Các Thẩm Phán............... 82

Thiên Chúa Hành Động Qua Các Thẩm Phán. 82

THIÊN CHÚA NHƯ CHA NHƯ ME.................... 84

THIÊN CHÚA- ĐẤNG LÀM CHO SỐNG.............. 84

THIÊN CHÚA- NGUỒN KHÔN NGOAN.............. 85

IV.NIỀM TIN “CHA-CON-THÁNH THẦN” NHƯ DỮ KIỆN..... 88

A. NIỀM TIN “ĐỨC GIÊSU KITÔ NGỰ BÊN HỮU THIÊN CHÚA”   89

1. Đức Giêsu- Người Nazarét...................... 89

2. Đức Giêsu Phục Sinh- Lên Trời Ngự Bên Hữu Thiên Chúa   90

B. THÁNH THẦN- ĐẤNG TRỢ GIÚP................. 91

C. NIỀM TIN “CHA- CON- THÁNH THẦN”.......... 93

1. Trong bản văn Tân Ước......................... 94

a. Phụng Tự Phép Rửa...................................... 94

b. Vinh Tụng Ca............................................... 94

c. Lời Cầu Nguyện............................................ 96

2. Trong các chứng từ khác....................... 96

a. Phụng Vụ Phép Rửa...................................... 97

b. Phụng Vụ Thánh Thể.................................... 99

V. SUY TƯ GIẢI THÍCH VỀ THIÊN CHÚA...................... 100

A. NGƯỜI THEO NGỘ THUYẾT..................... 101

B. NHẤT CHỦ THUYẾT............................... 103

1. H́nh Thái Thuyết................................ 103

2. Hạ Phục Thuyết................................. 103

C. THIÊN CHÚA BA NGÔI............................ 104

VI. SỰ THẬT TỎA SÁNG.......................................... 107

A. GIẢI THÍCH KINH THÁNH........................ 108

1. Hạ Phục Thuyết của Arius..................... 109

2. Công đồng giải thích Kinh Thánh............ 111

3. Vấn đề đặt lại do ngôn ngữ hàm hồ........ 113

B. CÙNG MỘT ĐỨC TIN DÙ KHÁC TỪ NGỮ..... 114

C. FIDES QUAERENS INTELLECTUM.............. 117

a. Biệt gán....................................................... 117

b. Tương tại.................................................... 118

c. Phải chăng có số đếm nơi Thiên Chúa....... 120

d. Thiên Chúa là tất cả Ba Ngôi (Augustine). 120

e. Ngôi vị là tương quan bản thể (Thomas Aquinas)      128

f. Filioque....................................................... 131

VII. THIÊN CHÚA LÀ T̀NH YÊU................................. 141

A. THIÊN CHÚA LÀ T̀NH YÊU...................... 141

1. Ad Intra: Nên Một Với Nhau.................. 141

2. Ad Extra: Yêu Thương Con Người........... 145

Thương cảm lắng nghe tiếng kêu cầu............. 145

Tha thứ............................................................ 145

Gần gũi và săn sóc.......................................... 147

Dạy dỗ............................................................ 148

Mời gọi nên thánh........................................... 149

B. THIÊN CHÚA LÀ CHA.............................. 149

Đấng tạo thành................................................ 150

Đấng tốt lành.................................................. 151

Nguồn hy vọng............................................... 153

Cha của Đức Giêsu Kitô................................. 154

C. THIÊN CHÚA LÀ CON............................. 155

1. Anh Em Bảo Thầy Là Ai........................ 157

Đấng luôn cầu nguyện cùng Thiên Chúa....... 157

Ngang hàng với Thiên Chúa........................... 159

Hiện hữu trước khi được sinh ra..................... 160

2. Đấng Mặc Khải Thiên Chúa................... 161

Đức Giêsu  yêu thương con người vô cùng.... 161

Thiên Chúa yêu thương con người vô cùng... 162

D. THIÊN CHÚA LÀ THÁNH THẦN................. 163

Quà tặng của Thiên Chúa............................... 163

Đấng làm sống................................................ 165

Đấng thánh hóa............................................... 166

E. MỘT THIÊN CHÚA BA NGÔI VỊ................. 167

Ba Ngôi Vị Một Thiên Chúa.......................... 167

Nên một với Thiên Chúa................................ 169

Ba Ngôi Thiên Chúa là mẫu........................... 171

CÂU HỎI TRAO ĐỔI............................................... 173

THƯ MỤC............................................................. 176

 

 


 

 

 

 

DẪN NHẬP

Giáo tŕnh Thiên Chúa Ba Ngôi này được tŕnh bày như kinh nghiệm một Kitô hữu truy t́m đức tin vào Thiên Chúa. Đức tin một tín hữu có là đức tin họ đă lănh nhận từ những con người, từ Giáo Hội mà họ và những người thân yêu thuộc về.

Người Việt Nam đầu tiên tin nhận Đức Giêsu Kitô là Thiên Chúa, là nhờ có các nhà truyền giáo đến rao giảng. Đức tin mà những nhà truyền giáo đầu tiên tới Việt Nam cũng do cha ông nhà truyền giáo đó truyền lại. Nếu đi lần lên cội nguồn, người ta bắt gặp đức tin của Hội Thánh sơ khai, của các tín hữu đầu tiên là các tông đồ.

Tài liệu cổ mà con người ngày nay có được diễn tả đức tin của Kitô hữu sơ khai là bộ Kinh Thánh gồm cả Cựu lẫn Tân ước. Trong giáo tŕnh này, những sách kể trên nhiều khi được dùng như những tài liệu cổ cung cấp cho người thời nay những chứng từ ghi nhận niềm tin của các tín hữu sơ khai.

Niềm tin của các tín hữu vào Đức Giêsu như một Thiên Chúa, là một dữ kiện. Làm sao để giải thích! Những tín hữu trí thức lư giải làm sao niềm tin này có thể dung hợp với đức tin sẵn có của họ. Nếu Đức Giêsu và Thánh Thần là Thiên Chúa, phải chăng là có ba Thiên Chúa? Điều này không thể chấp nhận được v́ trái với đức tin của mọi tín hữu Kitô, và trái với đức tin của chính Đức Giêsu: “nghe đây hỡi Israel, Đức Chúa, Chúa chúng ta là Đức Chúa duy nhất. Hăy yêu mến Đức Chúa, là Thiên Chúa của anh em, hết linh hồn, hết trí khôn, hết sức lực ngươi” (Đnl.6, 4). Kitô hữu tin Đức Giêsu là Thiên Chúa, nhưng đồng thời phải bảo vệ niềm tin “Thiên Chúa duy nhất” của mọi tín hữu, và của chính Đức Giêsu.

Để bảo vệ niềm tin độc thần, một số người cho rằng Đức Giêsu chỉ là một dạng khác của chính Thiên Chúa. Thiên Chúa khi là Thiên Chúa sâu thẳm khôn ḍ trong Cựu Ước, khi là Đức Giêsu trong ḍng lịch sử. Thiên Chúa lúc là Cha, lúc là Con. Những người chủ trương như vậy, bị các nhà thần học chính thống sau này đặt cho một cái tên “h́nh thái thuyết” (modalism). Nghĩa là, Thiên Chúa mặc những h́nh thái khác nhau tuy rằng cùng một thực tại.

Cũng để bảo vệ niềm tin độc thần, một số Kitô hữu khác cho rằng tuy dù gọi Đức Giêsu là Thiên Chúa, nhưng Ngài là Thiên Chúa hạng hai. Ngài kém Thiên Chúa “thật” tuy dù Ngài được sinh ra trước thời gian, Ngài được nhận là Con Thiên Chúa theo nghĩa rất đặc biệt. Dựa vào Kinh Thánh (Ga 14, 28), họ cho rằng chính Đức Giêsu cũng khẳng định điều này. Đây là chủ trương của Arius và những người theo lập trường của ông. Lư thuyết này được các thần học gia chính thống gọi là “hạ phục thuyết” (subordinationism).

Lập trường của Arius rất khó bắt bẻ v́ ông nhận tất cả những danh xưng của Kitô hữu sơ khai nói về Đức Giêsu. Ông chỉ giải thích Đức Giêsu như một Thiên Chúa kém hơn Thiên Chúa Cha thôi. Công đồng chung đă được triệu tập để giúp các Kitô hữu hiểu đúng về niềm tin của ḿnh. Lối giải thích của Arius khác với niềm tin truyền thống của các Kitô hữu trước đó.

Thiên Chúa là Cha, Con, và Thánh Thần. Thiên Chúa là Thiên Chúa Ba Ngôi Vị. Con và Thánh Thần đồng bản tính với Cha. Đó là diễn tả về Thiên Chúa, là đức tin tông truyền của Kitô hữu mọi thời đại.

Giáo tŕnh này gồm bảy phần. Phần thứ nhất như một dẫn nhập căn bản để nói về Thiên Chúa, phần thứ hai về Thiên Chúa như lư trí nhận biết qua thiên nhiên, phần ba về Thiên Chúa đối với người theo Do Thái giáo, phần thứ tư ghi nhận niềm tin “Cha, Con, và Thánh Thần” như dữ kiện, phần năm những giải thích về niềm tin “Cha, Con, và Thánh Thần” này, phần sáu sự thật được làm sáng tỏ, và phần bảy một suy tư tổng hợp.

 


 

I. KHẢ NĂNG BIẾT VÀ DIỄN ĐẠT THIÊN CHÚA

A. BIẾT THIÊN CHÚA

Ai cũng phải nhận rằng nếu thực sự Thiên Chúa hiện hữu, mà con người phủ nhận, cho rằng Ngài không hiện hữu, th́ Ngài vẫn hiện hữu. Nói cách khác, nếu Thiên Chúa hiện hữu th́ Ngài hiện hữu khách quan không tùy thuộc con người[1].

1. Lập trường “không thể biết Thiên Chúa”

Nếu thực sự Thiên Chúa hiện hữu và con người biết Ngài hiện hữu, th́ điều này hàm chứa con người có khả năng biết Thiên Chúa. Nói cách khác, nếu minh chứng được Thiên Chúa hiện hữu thực sự, là chứng minh được "con ngưới có khả năng biết Thiên Chúa".

a. Tri thức luận hàm chứa  “không thể biết Thiên Chúa”

"Thiên Chúa hiện hữu", điều này không được tất cả mọi người chấp nhận. Lược sơ qua lịch sử tư tưởng, người ta ghi nhận có những lập trường khác biệt.

i. Gongias (483-375)

Gorgias chủ trương "không có ǵ cả", v́ hư vô và hữu thể đều không thể là những dữ kiện cho cảm giác được; giả như có ǵ đi nữa, người ta cũng không thể biết được; giả như có biết được ǵ đi nữa, người ta cũng không thể diễn tả chúng nổi[2].

Như vậy Gorgias phủ nhận tri thức ngoài tri thức giác quan; phủ nhận tương quan giữa hữu thể, phủ nhận tương quan giữa lư trí và vạn sự vạn vật, giữa ngôn ngữ và hữu thể.

ii. Chủ thuyết hoài nghi

Những người theo chủ thuyết hoài nghi chấp nhận có sự chắc chắn chủ quan, nhưng họ cho rằng không thể chứng minh giá trị khách quan của phán đoán, và như vậy không thể có sự chắc chắn tuyệt đối rằng một phán đoán là đúng[3].

Agrippa tóm luận lư của những người theo thuyết hoài nghi bằng năm mệnh đề như sau:

·         Nếu một người theo thuyết giáo điều khẳng định một điều, th́ luôn luôn người khác có thể phủ nhận nó (mâu thuẫn);

·         Nếu người ta muốn chứng minh nó bằng một nguyên tắc khác, th́ người khác có thể phủ nhận nguyên tắc này, và cứ như vậy (diễn tiến đến vô cùng);

·         Nếu người ta cho rằng một trong những nguyên tắc này là hiển nhiên không cần chứng minh, như vậy nguyên tắc đó chỉ có vẻ chân thực thôi, nếu không th́ phải chứng minh (tính tương đối);

·         Nếu người ta từ chối chứng minh nó, th́ nguyên tắc đó chỉ là một giả thiết có thể được tranh căi;

·         Nếu người ta muốn chứng minh nguyên tắc đó, th́ phải có một tiêu chuẩn để chứng minh nó, và người ta lại phủ nhận tiêu chuẩn này. Như vậy lại trở lại như khởi đầu[4].

Chủ thuyết hoài nghi không chấp nhận cái ǵ là thật, không chấp nhận một tiêu chuẩn nào để phán đoán.

Không thể chấp nhận nguyên tắc của những người theo thuyết hoài nghi. Để phản bác thuyết hoài nghi, thánh Augustin đă cố gắng chứng minh một chân lư, để qua đó chứng minh thuyết hoài nghi là sai lầm. Chứng minh của thánh nhân như sau: "Tôi sai lầm, vậy tôi hiện hữu". Sau này Descartes cũng làm tương tự: "Tôi suy tư, vậy tôi hiện hữu"[5]. Nói cho cùng, những người theo chủ thuyết hoài nghi vẫn không chấp nhận lập luận của thánh Augustine và của Descartes, v́ họ đâu có chấp nhận sự kiện "tôi sai lầm" hoặc "tôi suy tư" như một sự kiện khách quan có thể chứng minh được. Họ hồ nghi cả sự kiện đó!

Những người theo chủ thuyết hoài nghi khi đứng trên quan điểm này, khi đứng trên quan điểm khác để phê b́nh. Đây là những người đ̣i người khác phải dùng lư luận, c̣n chính họ lại không bao giờ chấp nhận tiêu chuẩn nền tảng để lư luận của người khác! Đây là lập luận và yêu sách không nghiêm chỉnh. Đối với họ, không có tri thức chắc chắn chân thực, cao nhất là có phần chắc (probable) đúng.

iii. Quan điểm của Kant

Kant (1724-1804) bị đánh động mạnh về sự kiện:

·         các khoa học tự nhiên tiến bộ rất nhiều c̣n khoa siêu h́nh lại dẫm chân tại chỗ,

·         hơn nữa trong khoa siêu h́nh, có nhiều lập trường mâu thuẫn nhau! Tại sao?

Trong tác phẩm "phê b́nh lư trí thuần túy", Kant đă khẳng định "lư trí thuần túy không thể bàn về vấn đề siêu h́nh", nói cách khác "lănh vực siêu h́nh vượt ngoài khả năng của lư trí thuần túy". Lư trí thuần túy đă được sử dụng trong lănh vực ngoài khả năng của nó.

Khi phân biệt phán đoán phân tích và phán đoán tổng hợp, Kant đă thực hiện theo mẫu một quan niệm khoa học tự nhiên, và mặc nhiên loại trừ quan niệm khoa học hiểu như hệ thống chân lư được suy diễn từ chân lư hiển nhiên (kiểu Aristote). Khi tách biệt đối tượng hiện tượng (objet phénoménal) và đối tượng tự thân (objet réel, noumène), Kant đă cắt đứt tương quan giữa tự thân (noumène) và hiện tượng (phénomène), giữa sự vật và siêu h́nh. Sự phân biệt này cũng nằm trong chọn lựa và giải quyết của Kant: lănh vực siêu h́nh không nằm trong khả năng của lư trí thuần túy[6].

Lư trí thuần tuư không thể biết đối tượng tự thân (noumène) nhưng chỉ biết đối tượng hiện tượng, tức đối tượng "cho chúng ta"[7]. Đối tượng tự thân là thực tại hiện hữu hiển nhiên phải giả sử khi chấp nhận tri thức khoa học tự nhiên[8].

Thiên Chúa, linh hồn bất tử, tự do là những thực tại phải được chấp nhận v́ hiện hữu mệnh lệnh tuyệt đối "làm lành lánh dữ", "phải làm điều này mà không được làm điều kia". Nói cách khác, không thể chứng minh bằng lư trí thuần túy sự hiện hữu của Thiên Chúa, linh hồn bất tử, con người tự do. Những điều này, được đề nghị chấp nhận không phải v́ chúng được chứng minh bởi lư trí thuần lư, nhưng v́ nếu không chấp nhận th́ không thể lư giải nổi tại sao lại có mệnh lệnh tuyệt đối luân lư kia.

Nhận xét và phê b́nh:

Theo Kant, lư trí thuần túy không thể khẳng định cách có giá trị, sự hiện hữu của Thiên Chúa, sự tự do, linh hồn bất tử, và những thực tại siêu h́nh khác; v́ khi làm như vậy, nó đă làm điều vượt ra ngoài khả năng của nó.

Với Kant, lương tâm chứ không phải mặc khải, mới thực sự là tiếng nói của Thiên Chúa trong chúng ta. Mặc khải, Đức Giêsu, và Giáo hội không thực sự cần thiết. Kitô giáo được giản trừ thành tôn giáo dạy cách cư xử tốt; Đức Giêsu là người mẫu v́ Ngài là người thành toàn về luân lư và có tâm hồn đặt nơi Thiên Chúa[9].

Tiên đề của Kant hủy hoại siêu h́nh, cắt đứt tương quan giữa hữu thể hiện tượng và hữu thể siêu h́nh.

iv. Chủ thuyết bất khả tri

Theo một nghĩa rộng, người ta dùng từ ngữ "bất khả tri”[10] để chỉ những trường phái chủ trương không thể biết đối tượng ngoài tầm giác quan[11]. Bất khả tri là một h́nh thái đặc thù của thuyết hoài nghi. Thuyết hoài nghi nghi ngờ mọi khả năng tri thức, c̣n thuyết bất khả tri cho rằng không thể có tri thức ngoài tầm của giác quan, và như vậy nó phủ nhận siêu h́nh như một khoa học, và cho rằng không thể biết Thiên Chúa. Thường thường bất khả tri là lập trường của các nhà duy thực nghiệm, duy nghiệm[12].

Thần học công giáo phủ nhận và bài bác mọi h́nh thái bất khả tri, thần học công giáo không những chỉ phủ nhận chủ trương cho rằng con người không thể biết những thực tại ngoài tầm với của giác quan, mà c̣n phủ nhận cả chủ trương cho rằng tuy con người có thể biết Thiên Chúa nhưng không thể chứng minh sự hiện hữu của Ngài bằng lư trí qua những thực tại hữu h́nh[13].

b. Lập trường “Thiên Chúa không hiện hữu”

Một số người cho rằng Thiên Chúa không hiện hữu, như Feuerbach, K. Marx, A. Camus, J-P. Sartre...!

i. Chỉ có ư niệm Thiên Chúa

Những người phủ nhận Thiên Chúa hiện hữu không hề phủ nhận ư niệm "Thiên Chúa". Khi phủ nhận Thiên Chúa hiện hữu, là hàm chứa khẳng định có ư niệm Thiên Chúa nơi họ và nơi những người khác.

Những người phủ nhận Thiên Chúa hiện hữu cho rằng ư niệm Thiên Chúa không phản ánh thực tại khách quan. Họ cho rằng ư niệm Thiên Chúa là hữu thể của lư trí; Thiên Chúa là ư niệm, là tùy thể chứ không là hữu thể khách quan độc lập với lư trí con người.

Từ "ư niệm" (hữu thể của lư trí) đến thực tại (hữu thể khách quan độc lập với lư trí con người), là cả một đoạn đường dài vô tận! Ư niệm có phản ánh thực tại khách quan không? Ư niệm có là thực tại khách quan không?

·         Những người theo thuyết duy niệm (c̣n được gọi duy danh ôn ḥa, so với duy danh cực đoan[14]) cho rằng có những ư niệm phổ quát trong trí, nhưng những ư niệm này không tương ứng ǵ với thực tại[15]. Triết gia tiêu biểu là Abébard (1079-1142)[16].

·         Những người theo thuyết duy thực ôn ḥa cho rằng những ǵ ư niệm phổ quát chỉ, có nơi sự vật, có tương quan với thực tại[17].

·         Những người theo thuyết duy thực cực đoan cho rằng ư niệm phổ quát có thực, hiện hữu độc lập với cái cụ thể đặc thù nữa[18].

Hữu thể của lư trí và hữu thể khách quan độc lập với lư trí con người, là hai cấp độ hữu thể khác nhau. Từ "ư niệm" đến "thực tại khách quan" có cả một khoảng cách xa vời!

Với Feuerbach, con người tạo ra Thiên Chúa, v́ "Thiên Chúa" là ư niệm của lư trí con người chứ không có "Thiên Chúa hiện hữu như thực tại khách quan".

Với Platon và Descartes, con người có ư niệm Thiên Chúa. Thiên Chúa hiện hữu đích thực như thực tại khách quan v́ ... ư niệm phản ánh thực tại.

Với Ansèlme (1033-1109), ư niệm trọn hảo đ̣i hỏi hiện hữu, v́ bất cứ cái ǵ dù tốt đến đâu mà chỉ là sản phẩm của trí khôn th́ đâu đă là tốt trọn hảo! V́ vậy, ư niệm "Thiên Chúa" hiểu "Thiên Chúa" là thực tại tuyệt đối, tuyệt hảo, tốt trên tất cả sự tốt, nên "Thiên Chúa" phải hiện hữu; nghĩa là ư niệm Thiên Chúa phải phản ánh Thiên Chúa thực tại, v́ nếu không, Thiên Chúa không phải là cái tuyệt hảo. Không hiện hữu, th́ chưa tốt lắm; cái tuyệt hảo, phải là cái hiện hữu[19].

Hữu thể của lư trí, do lư trí tạo ra trong tương quan với thực tại, đó là những ư niệm. C̣n ư niệm "Thiên Chúa"? Nếu ai chấp nhận lập trường quan điểm của Feuerbach, th́ vẫn c̣n câu hỏi "tại sao con người lại có khuynh hướng phóng chiếu như vậy?", phải chăng cơ cấu của lư trí con người là như vậy? phải chăng con người được tạo thành để hướng về Thiên Chúa?

ii. Không có Thiên Chúa

Với Feuerbach, Thiên Chúa chỉ là phóng chiếu của con người; con người phóng chiếu những ǵ là tốt lành trọn hảo nơi ḿnh lên cái gọi là Thiên Chúa. Thiên Chúa không hiện hữu khách quan như một thực tại.

K. Marx chủ trương duy vật: từ đời đời đă có vật chất, tinh thần là kết quả của sự biến dịch và chuyển biến từ lượng đến phẩm. Vật chất có mâu thuẫn nội tại, và những mâu thuẫn này là nguyên nhân của sự thay đổi biến dịch, v́ thế vật chất không cần nại vào nguyên lư kinh viện "quidquid movetur ab alio movetur"[20].

Albert Camus “chứng minh” Thiên Chúa không hiện hữu bằng sự hiện hữu của sự ác. Thiên Chúa là Đấng tốt lành và quyền năng vô cùng[21]; thế mà sự ác và đau khổ hiện diện tràn lan trên mặt đất; vậy phải kết luận hoặc Thiên Chúa không toàn năng hoặc Thiên Chúa không tốt lành, và như vậy Thiên Chúa không hiện hữu.

Jean-Paul Sartre cũng chứng minh Thiên Chúa không hiện hữu! Thiên Chúa là Đấng quyền năng, toàn tri, và quan pḥng tất cả; nếu Thiên Chúa toàn tri th́ con người đâu c̣n tự do nữa, mà nếu con người tự do th́ Thiên Chúa đâu có toàn tri! Mà thực sự con người có tự do, vậy phải kết luận rằng Thiên Chúa không hiện hữu.

2. Lập trường “biết Thiên Chúa”

Người ta chỉ chứng minh dựa vào một tiêu chuẩn nào đó. Nếu người ta chứng minh được Thiên Chúa hiện hữu, th́ Thiên Chúa cũng chỉ thuộc về cùng một b́nh diện được chứng minh.

Trong giáo tŕnh này, khi tác giả nói “chứng minh” Thiên Chúa hiện hữu, th́ phải hiểu đây chỉ là những dấu chỉ, cho thấy Thiên Chúa hiện hữu. Biết Thiên Chúa hiện hữu, điều này thuộc b́nh diện tin. Tin là hành vi của của cả lư trí lẫn ư chí.

a. Tri thức luận hữu thần

Có nhiều hệ thống triết lư nhằm giải thích vũ trụ vạn vật, và tất cả đều hàm chứa một quan niệm về tri thức. Quan niệm nào đúng? quan niệm nào phản ánh đúng sự thật nhất?

i. Platon

Platon (428-348), là học tṛ của Socrate; động lực suy tư của Platon chính là cái đă làm Socrate bận tâm.

Socrate đă coi nguồn gốc tội nơi con người là sự ngu dốt, và ông nỗ lực làm cho mọi người hiểu biết; phương châm của Socrate là "hăy biết ḿnh"[22].

Platon và Socrate đều chịu ảnh hưởng của trào lưu tư tưởng đương thời:

·         "con người là thước đo vạn vật" của Protagoras[23],

·         "tất cả là biến dịch" của Héraclite,

·         "chỉ có hữu thể, ngoài ra không có ǵ cả" của Parménide[24].

Bận tâm của Platon là làm sao biết đúng để sống tốt[25]! Nếu mỗi người là thước đo vạn vật th́ đâu là chân lư khách quan. Đối với Platon, con người có tri thức là điều tự nhiên không thể chối căi, vấn đề chính:

·         làm sao giải thích tri thức này,

·         làm sao dung ḥa tư tưởng của Héraclite và Parménide.

Tiên đề của Platon là thế giới ư niệm. Con người biết, biết cái tổng quát lẫn cái đặc thù, v́ linh hồn con người đă tiền hữu ở thế giới ư niệm; con người biết v́ linh hồn nhớ lại những ǵ đă biết khi ở trên thế giới ư niệm, v́ những ǵ vô thường biến dịch ở thế giới khả giác này đều là phản ánh của thế giới ư niệm thường hằng.

ii. Aristotle- Thomas Aquinas

Khởi từ sự kiện con người có thể biết những đồ vật chung quanh nhờ các giác quan, và qua tri thức giác quan này người ta có tri thức trí tuệ (phản tỉnh và siêu vượt). Khi nói lư trí con người có thể biết các hữu thể, hàm chứa các hữu thể có tương quan hữu cơ với nhau; nghĩa là, con người và các hữu thể có tương quan với nhau; nói chi tiết hơn, giữa lư trí cũng như ngôn ngữ con người có tương quan hữu cơ bền vững với các hữu thể khác.

Nếu phủ nhận tương quan giữa các hữu thể, tức phải phủ nhận tri thức của con người. Không có tương quan hữu thể, th́ lư trí không thể biết các sự vật, không thể biết các quy luật chi phối chúng.

Khoa siêu h́nh nói về điều này bằng phạm trù "hữu thể khả tri" (l'être est intelligible).

Platon cho biết tư tưởng của Parménide: "tư duy và hữu thể là một". "Tự bản chất, hữu thể khả tri và hợp lư"[26].

Aristote cho rằng "cái càng hiện hữu, th́ càng thật"[27].

Thánh Thomas Aquinô cũng nói "bất cứ cái ǵ có thể hiện hữu, th́ có thể hiểu được"[28].

Thời kinh viện, người ta nói "Hữu thể, chân lư, thiện hảo, hoán chuyển được lẫn nhau[29]" và "mọi hữu thể đều chân thực[30]".

K. Rahner phát biểu "hữu thể tự bản chất tỏa sáng[31]".

Cái ǵ có và xảy ra đều có một lư do giải thích thỏa đáng tại sao nó có và xảy đến[32]. Điều này được các nhà siêu h́nh gọi là nguyên lư túc lư.

Hiện hữu, là có thể được tra vấn. Người ta không thể tra vấn cái ǵ đó mà người ta không thể biết, hoặc không biết chút ǵ về cái đó[33]. Nếu hữu thể không khả tri th́ ta không thể đặt vấn đề khả tri của hữu thể. Mệnh đề "hữu thể bất khả tri" là một mệnh đề mâu thuẫn[34].

Cái mà lư trí tri nhận đầu tiên, là hữu thể[35]. Người ta thường nói: "có cái ǵ đó", "cái ǵ hiện hữu". Khi nói như vậy hàm chứa, "hiện hữu" là cái được tri nhận đầu tiên; và "cái ǵ" (yếu tính), là cái có thể được tra vấn. Hiện hữu, xét như hành vi hiện hữu, là cái mà nhờ đó yếu tính được xác định[36].

Khái niệm chân lư không là khái niệm trực tiếp[37], nhưng là khái niệm phản tỉnh. Đầu tiên lư trí tri nhận hiện hữu, sau mới tới tính chân thực[38].

Các mệnh đề "ens verum bonum convertuntur", "omne ens est verum", và mệnh đề "hữu thể là tri thể" của K. Rahner, không được hiểu theo nghĩa của thuyết duy tâm với Hegel "hữu thể và tri thể luôn đồng nhất"[39]; nhưng phải được hiểu: hữu thể là tri thể theo mức độ hiện thể sở hữu hữu thể[40]. Hữu thể khả tri theo mức độ hữu thể, theo mức độ hiện thể sở hữu hữu thể, theo mức độ hiện thể có khả năng hiện diện với ḿnh, trở lại trên chính ḿnh[41].

Hiện thể hiện hữu theo những mức độ tham dự hữu thể khác nhau. Mức độ hữu thể khác nhau cũng c̣n có thể được gọi là tỷ lệ hữu thể, loại suy hữu thể. Sự trở về lại chính ḿnh, hiện diện với ḿnh, là nguyên tắc cấu thành những mức độ hữu thể khác nhau. Một hữu thể càng khả tri càng tham dự vào hữu thể. Mức độ khả tri tỷ lệ với mức độ hữu thể[42].

b. Biết “Thiên Chúa hiện hữu”

Tri thức nhân loại như thường được quan niệm, hàm chứa tất cả hữu thể có một tương quan hữu cơ; v́ nếu lư trí, ngôn ngữ và thực tại, không có tương quan hữu thể nào đó, th́ con người không thể biết sự vật và cũng không thể diễn tả hoặc thông đạt chúng.

Quan niệm về tri thức giả thiết tri thức về con người. Một cái nh́n đúng đắn và trung thực về con người, sẽ giúp có quan niệm đúng đắn và chân thực về tri thức của con người và về vạn sự vạn vật.

i. Tôi là hiện hữu bất tất

Tôi là một hiện hữu bất tất. Đó là cái nh́n nền tảng về con người, về nhân học. Tôi không thiết yếu phải có trên đời, giả như không có tôi, cũng có những người khác. "Có mợ th́ chợ cũng đông, không mợ th́ chợ vẫn không vắng người"!

ii. Ắt phải có hữu thể tất yếu

Nếu "tôi là một hiện hữu bất tất", th́ phải có một hiện hữu tất yếu. Nếu không có hữu thể tất yếu, th́ đă không có hữu thể bất tất. Bất cứ khi nào khẳng định một hiện hữu bất tất, hàm chứa khẳng định một hiện hữu tất yếu. Nếu khẳng định một hiện hữu bất tất mà không khẳng định một hiện hữu tất yếu, là phủ nhận lư trí, phủ nhận khả năng tri thức của lư trí.

Ở đây bỏ qua chuỗi mắt xích cần thiết tương đối[43] để theo lư luận vượt lên tới hiện hữu tất yếu. Nói rơ hơn, một hiện hữu bất tất hàm chứa hiện hữu tất yếu tuyệt đối.

Một hữu thể bất tất hiện hữu, theo lư luận hàm chứa một hiện hữu tất yếu tuyệt đối. Giả như chứng minh được có nhiều hiện hữu bất tất độc lập với nhau tuyệt đối, hàm chứa có nhiều hiện hữu tất yếu tuyệt đối; nhưng điều này không được chứng minh mà trái lại những hữu thể bất tất đều liên hệ với nhau, v́ nếu chúng độc lập với nhau th́ lư trí chúng ta đă không thể nhận biết nó[44]. Cứ theo luận lư, có thể có những hiện hữu tất yếu tuyệt đối, nhưng đây chỉ là có thể, không đồng nghĩa với khẳng định "thực có nhiều hiện hữu tất yếu"[45]. Giả như khám phá ra có những hữu thể bất tất độc lập “tuyệt đối” với nhau, th́ điều này cũng hàm chứa những hữu thể này không độc lập với nhau tuyệt đối, v́ một khi lư trí tri nhận, th́ giữa lư trí và hữu thể đó đă có một tương quan hữu cơ nội tại rồi (nếu không th́ lư trí đă không nhận ra).

Bởi một hữu thể tất yếu, có thể có nhiều hữu thể bất tất. Những hiện hữu bất tất như con người biết, đều tùy phụ vào nhau; như vậy theo lư luận hàm chứa một hiện hữu tất yếu tuyệt đối. Hiện hữu tất yếu tuyệt đối có thể được gọi bằng nhiều tên như Thiên Chúa, Đấng tuyệt đối, Đấng tự hữu...

Với lư trí, con người có thể khẳng định sự hiện hữu của Thiên Chúa như hữu thể tất yếu tuyệt đối; nghĩa là, con người có khả năng tri thức Thiên Chúa.

3. Tri thức tự do

Thiên Chúa là một tên gọi khác của hiện hữu tất yếu tuyệt đối. Hiện hữu tất yếu tuyệt đối là hiện hữu nhờ đó hiện hữu bất tất "tôi" hiện hữu.

a. Tinh thần- hiện hữu tự do

Khi khẳng định tôi là hiện hữu bất tất, hàm chứa khẳng định hiện hữu tất yếu tự do thực hiện hành vi, qua đó hữu thể bất tất hiện hữu. Hiện hữu tất yếu tuyệt đối, thực hiện hành vi để "hữu thể bất tất" hiện hữu hay không, là tự ngài do ngài, tự do ngài. Như vậy, Hiện Hữu Tất Yếu Tuyệt Đối là Hiện Hữu Tự Do, là Hiện Hữu Tự Do Tuyệt Đối (nếu không, th́ hiện hữu gọi là “bất tất” không c̣n là bất tất nữa mà là tất yếu, v́ không thể không có).

Hiện hữu tự do được gọi là tinh thần. Tinh thần có thể được hiểu như khả năng (tiềm thể) và cũng có thể được hiểu như hiện trạng (hiện thể). Hữu thể tinh thần, xét như khả năng, là hữu thể có thể thực hiện những hành vi để trở thành tinh thần; Hữu thể thực sự là tinh thần khi hữu thể (tinh thần) thực hiện hành vi tự do siêu vượt để hướng lên siêu vượt thể.

i. Tự do

Vật thể[46] không có tự do; chúng tất yếu phải tuân theo các định luật thiên nhiên, và không thể không theo các luật thiên nhiên chi phối chúng. Giác thể[47] cũng không có tự do, v́ chúng cũng phải theo những định luật, những bản năng cách tất yếu, chẳng hạn như bản năng sinh tồn, bản năng tính dục...; những hữu thể thuần giác quan[48] không thể cưỡng lại những đ̣i hỏi của bản năng, chúng tất yếu phải sống và hành động như vậy.

Con người, có tri thức và có tự do làm hay không làm điều này hay điều kia, và có thể không theo những bản năng của con người, chẳng hạn bản năng sinh tồn, khi họ dám hiến mạng sống ḿnh cho người khác, sẵn sàng chết để kẻ khác được sống[49]. Như vậy, chỉ có hữu thể sở hữu tri thức siêu vượt mới là hữu thể tự do.

Hữu thể tự do là hữu thể tri thức chính ḿnh, hữu thể phản tỉnh và siêu vượt[50]. Con vật cũng có tri thức giác quan, nhưng không có tri thức phản tỉnh, tri thức chính ḿnh (phán đoán về chính ḿnh).

ii. Tinh thần

Nếu gọi hiện hữu tự do là tinh thần, th́ hiện hữu tất yếu[51] c̣n được gọi là tinh thần tuyệt đối[52]. Nói cách khác, tinh thần là hiện hữu tự do, có tri thức chính ḿnh- phản tỉnh, trở về với chính ḿnh- và siêu vượt.

Vật thể tuân theo những quy luật tự nhiên cách tất yếu. Cả với những sinh vật sống theo bản năng, nó luôn sống theo bản năng và không thể làm khác v́ nó không là hữu thể tự do. Tất cả những hiện hữu này không có tự do, và như vậy người ta có thể biết những ǵ sẽ xảy ra nơi chúng khi người ta biết các định luật-vật lư hay tâm lư- chi phối chúng.

b. Hiện hữu tự do

Hiện hữu tự do là tinh thần khi thực hiện những hành vi thực sự tự do. Với những hành vi tự do, hiện hữu tinh thần làm nên lịch sử; và làm cho ḿnh là hữu thể tuyệt vời.

i. Hiện hữu tự do làm nên lịch sử

Chuỗi hành động của hữu thể tự do là lịch sử. Với hiện hữu tuyệt đối tự do, không thể lường trước được những hành vi Ngài thực hiện. Ngài hành động rồi con người mới biết. Chẳng hạn không ǵ buộc Ngài phải tạo dựng vũ trụ hoặc con người, chỉ khi Ngài thực hiện hành vi để những hiện hữu bất tất hiện hữu, con người mới biết Ngài đă thực hiện những điều đó.

Mỗi hành vi tự do của hữu thể tự do, đều tỏ lộ về hữu thể tự do. Hiện hữu tự do, tự bản chất, luôn luôn mới, luôn luôn tạo ra lịch sử[53].

Khi hiện hữu tất yếu tự do tạo dựng hiện hữu "người" như một ngôi vị, hiện hữu tự do tỏ cho thấy hiện hữu tự do là hiện hữu t́nh yêu[54].

ii. Hiện hữu tự do- mầu nhiệm

Hiện hữu tự do luôn luôn có thể thực hiện một hành vi bất tất mà người ta không thể biết trước được, và như vậy hiện hữu tự do luôn luôn là một mầu nhiệm. Hiện hữu tự do có thể rất "mới[55]" khi thực hiện một hành vi bất tất.

Hiện hữu tất yếu tự do, là hiện hữu luôn luôn mới. Nếu Ngài mặc khải, con người hiểu biết hơn về Ngài, nhưng không bao giờ hiểu trọn vẹn về Ngài, v́ Ngài là hiện hữu tự do. Mỗi hành vi của Ngài đều là hành vi mặc khải, và qua đó cho thấy Ngài là hiện hữu tất yếu tự do "mới", trong sáng và tuyệt mỹ hơn trước.

Nếu hiện hữu tất yếu tự do không thực hiện hành vi tạo dựng con người, con người không hiện hữu và không biết về Ngài. Ngài cũng có thể chỉ tạo dựng con người và không tiếp tục mặc khải cho con người, v́ Ngài là hiện hữu tuyệt đối tự do. Nói theo ngôn từ của K. Rahner, Thiên Chúa là Đấng tốt lành và thánh thiện, nhưng điều này không hàm chứa Thiên Chúa phải cứu độ con người[56].

c. Tinh thần nhập thể

Con người không chỉ là giác thể, tức là có tri thức vật thể bằng hành vi hiện hiện nơi tha thể, nhưng con người c̣n là tinh thần, v́ con người có khả năng trở về chính ḿnh (reditio completa in seipsum)[57]. Chính trong thân xác và qua thân xác mà con người là tinh thần. Con người là tinh thần nhập thể[58].

i. Tri thức tự do

Con người, ngoài tri thức giác quan c̣n có khả năng suy tư trên cái biết giác quan. Chẳng hạn nh́n trái táo rơi, con người có thể suy tư t́m hiểu để khám phá ra định luật chi phối vật thể. 
Ngủ mơ thấy ḿnh là bướm, tỉnh dậy không biết có phải ḿnh là bướm đang mơ?! Lúc đó là mơ hay lúc này mới là mơ, bây giờ là mơ hay thực! (Trang Tử). 
Dầu vậy những tri thức này cũng chỉ nằm ở b́nh diện sự vật.

Tôi sai lầm, vậy tôi hiện hữu (Augustin). 
Tôi suy tư, vậy tôi hiện hữu (Descartes). 
Cái tuyệt hảo, phải hiện hữu; v́ nếu không hiện hữu th́ không là tuyệt hảo (Anselme). 
Tôi là hiện hữu bất tất, vậy phải có hiện hữu tất yếu.

Trên đây là những tri thức, nhưng có những tri thức không c̣n thuộc b́nh diện vật thể. Những tri thức này khởi từ tri thức vật thể qua giác quan, nhưng đă không dừng lại mà vượt trên b́nh diện vật thể. Với tri thức này, con người trở thành tinh thần, con người đă qua tri thức giác quan để trở về chính ḿnh, con người không dừng lại nơi sự vật, nhưng vươn lên thực tại siêu vượt. Con người trở thành tinh thần tự do.

Con người có thể chỉ dừng lại nơi sự vật, hoặc con người có thể vươn lên gặp gỡ hiện hữu tất yếu.

Người ta thường nghe nói "con người tự do" và "ư chí tự do," nhưng dường như không nghe nói "tri thức tự do." Người ta thường cho rằng tự do và lư trí không liên hệ với nhau, nhưng thực sự tri thức cũng liên hệ tới tự do v́ lư trí cũng bị ảnh hưởng bởi ư chí tự do. Khi nói tri thức tự do, phải hiểu theo văn mạch này[59].

Con người là tinh thần, theo K. Rahner, nghĩa là, con người trong cuộc sống luôn hướng về tuyệt đối, luôn khai mở với Thiên Chúa[60]. Con người là tinh thần nhập thể, nghĩa là, con người hiện diện với ḿnh, trở về với ḿnh qua việc quy về ảnh tượng (phantasma). Con người hiện diện với chính ḿnh qua vật thể chứ không lệ thuộc vật thể[61].

Hữu thể tự do là tinh thần. Tự do, đối với K. Rahner, là vượt trên tri thức giác quan, vượt trên cảm tính. Tự do xét như là khả năng siêu vượt của con người, là một tên gọi khác của tiền dự (anticipation), là khả năng vượt qua tri thức vật thể để hướng về hữu thể tất yếu[62]. Con người khi không dừng lại nơi vật thể, nhưng vươn lên vượt trên vật thể, th́ trở nên tinh thần. Trong trường hợp này, tri thức của con người là tri thức tự do. Nếu tri thức của con người chỉ dừng lại nơi vật thể th́ tri thức đó không tự do, hay nói đúng hơn, con người đó không tự do “thật.”

Con người là tinh thần xét như con người có khả năng trở về với ḿnh bằng tri thức phản tỉnh, có thể vươn lên khỏi vật thể để hướng tới siêu việt thể. Con người là tinh thần thật sự khi con người qua hành vi cụ thể, không dừng lại nơi vật thể nhưng vươn lên siêu việt thể. Lư trí, một khi không chỉ dừng lại nơi sự vật nhưng vươn lên siêu việt thể, là lư trí tự do.

ii. Ưchí tự do

Ư chí hay ư muốn, là hành vi của hiện hữu mà nếu không có hành vi này, một hữu thể bất tất không thể hiện hữu.

Ư chí là hành vi tự do của hiện hữu, là hành vi tự do của hữu thể tinh thần. Nếu một hữu thể bất tất có thể hiện hữu nhờ một "hiện hữu[63]", hàm chứa "hiện hữu” này tự do. Nghĩa là, hiện hữu này là tinh thần, có trở về chính ḿnh, có tri thức phản tỉnh về chính ḿnh, và siêu vượt.

Đối với hiện hữu tất yếu tuyệt đối[64], hành vi tri thức và hành vi ư muốn là một; c̣n đối với tinh thần nhập thể, tức con người, ư muốn đi theo tri thức[65]. Khi nói ư muốn đi theo tri thức, điều này đúng khi tri thức là tri thức tự do, nghĩa là tinh thần nhập thể vượt lên trên tri giác sự vật để hướng tới hiện hữu tuyệt đối. C̣n đối với tinh thần "không tự do", tức không hướng tới tuyệt đối, cả lư trí lẫn ư chí đều không tự do, đều dừng lại nơi vật thể.

Ư muốn là hoạt động của tinh thần, là hành vi của hiện hữu sở hữu tri thức tự do. Ư muốn tự do, theo nghĩa siêu h́nh, là ư muốn đi theo lư trí tự do, tức lư trí vượt qua tri thức vật thể để vươn lên tuyệt đối. Ư muốn không tự do, theo nghĩa siêu h́nh nhưng vẫn là ư muốn tự do hiểu theo nghĩa tự ư, khi tuân theo lư trí không tự do, tức lư trí chỉ dừng lại nơi vật thể, không vượt lên trên tri thức vật thể.

Một cách b́nh thường, chúng ta vẫn nói ư chí tự do, v́ ư chí là hành vi tự do của tinh thần tự do, thực hiện chính hành vi muốn đó hay không, là tùy nơi hiện hữu tự do này.

Theo Thánh Thomas, ư chí là tham dục trí tuệ tuân theo sự nhận thức của lư trí. Thánh Thomas chia tham dục làm ba cấp độ: vọng dục, nộ dục, và ư chí[66]. Tham dục tự nhiên là khuynh hướng tuân theo mô thể tự nhiên; tham dục cảm giác là khuynh hướng tuân theo mô thể cảm giác; tham dục trí tuệ (trí dục) là khuynh hướng tuân theo mô thể tri thức[67].

Theo Aristote, "tham dục là khuynh hướng hoạt động của mọi hữu thể hướng về thiện hảo của ḿnh". Sở dĩ như vậy, v́ "mọi cái hoạt động đều hoạt động hướng về mục đích", và mục đích đây là cái thiện hảo[68].

Theo K. Rahner, thái độ tuyệt đối cần thiết mà hiện hữu bất tất phải có là ư chí[69]. Khởi từ nhận định con người đặt vấn nạn về hữu thể, K. Rahner lư luận: "trong mức độ con người tự vấn về hữu thể, con người khẳng định tính hữu hạn bất tất của ḿnh, và trong mức độ con người phải tra vấn, con người khẳng định cách tất yếu hữu thể bất tất của ḿnh... Điều này hàm chứa, đối với hiện hữu hữu hạn bất tất của ḿnh, con người phải có một thái độ; nói cách khác, con người phải có thái độ cần thiết đối với hiện hữu bất tất của ḿnh... Và thái độ tuyệt đối của hiện hữu bất tất này là ư chí"[70].

Thiện hảo là điều mọi hiện hữu nghiêng chiều về, thế nhưng mức độ hiện hữu nơi mỗi hữu thể khác nhau[71], nên cái thiện hảo của mỗi hiện hữu nghiêng chiều về cũng ở những mức độ khác nhau. Vật thể tự nhiên nghiêng chiều theo luật tự nhiên, vật thể giác quan nghiêng chiều về cái thiện hảo của nó theo bản năng, và hiện hữu tinh thần nghiêng chiều về thiện hảo được nhận thức bởi lư trí.

Nơi các hiện hữu không là tinh thần, nghiêng chiều này không thể chống cưỡng được; c̣n với hiện hữu tinh thần, dù đây là nghiêng chiều tất yếu nhưng là tất yếu theo bản tính được lư trí nhận ra, th́ tinh thần vẫn tự do. Nói theo cách vẫn thường được dùng, ư chí tự do. Chẳng hạn nghiêng chiều hướng về hiện hữu tất yếu tuyệt đối, hiện diện nơi mọi hiện hữu bất tất- cụ thể là nơi con người, thế nhưng con người vẫn tự do, con người tự do vươn lên hay ở lại nơi sự vật.

 


 

B. TIN LÀ BIẾT

Phải chăng chỉ có các tín đồ của các tôn giáo và những người b́nh dân ít học mới tin? Phải chăng những nhà khoa học thực thụ "không tin" ǵ cả?

Phải chăng khẳng định "không có Thiên Chúa" hữu lư hơn, đúng hơn luận cứ "Thiên Chúa hiện hữu"? Phải chăng tin "không có Thiên Chúa" th́ đúng hơn tin "có Thiên Chúa".

Phải chăng các định luật khoa học "đúng hơn" các tín điều ki-tô giáo? Phải chăng các tri thức khoa học hoàn toàn không dựa trên một niềm tin nào đó?

Trong mục này chúng ta sẽ giải đáp những vấn đề trên chỉ dựa vào lư trí và suy luận, và không dựa vào bất cứ uy quyền[72] nào! Để làm điều này, chúng ta sẽ chứng minh: tất cả mọi tri thức đều đặt nền trên một niềm tin nào đó. Chúng ta sẽ lần lượt bàn về:

niềm tin nền tảng của khoa học;

niềm tin nền tảng của tri thức siêu h́nh;

chân lư và sự thực.

 

1. Niềm tin nền tảng của khoa học

Người xưa chủ trương:

·         Biết[73] là tri thức chắc chắn và hiển nhiên về sự vật qua các nguyên nhân của nó[74].

·         Ư kiến là chấp nhận một mệnh đề nhưng có nghi ngại sợ sai[75].

·         Tin là ư kiến được biện luận[76]; tin ở giữa ư kiến và khoa học[77].

Và như vậy đứng trên phương diện chủ quan, sự khác biệt giữa ư kiến, tin và biết, tùy thuộc mức độ hoàn thiện[78].

Ngày nay đa số người vẫn quan niệm như vậy. Người ta coi tri thức khoa học là tri thức đúng[79], và tin là tri thức "không chắc chắn đúng". Bây giờ, vấn đề được đặt lại: cách quan niệm như vậy về khoa học và về tin, cách quan niệm như vậy về tri thức khoa học và tri thức do tin, có hoàn toàn đúng không?

a. Niềm tin phủ nhận tri thức khoa học

i. Lập luận của thuyết hoài nghi

Platon tin rằng, có những chân lư vĩnh cửu mà con người nhớ lại v́ linh hồn đă chiêm ngắm chúng ở trên thế giới ư niệm[80].

Aristote tin rằng ư niệm con người có về sự vật, là do lư trí trừu xuất; và như vậy, chân lư là sự tương đồng tương hợp giữa lư trí và sự vật.

Những người theo chủ thuyết hoài nghi không đồng ư kiến với Platon và Aristote, họ hoài nghi. Không phải họ phủ nhận tri thức giác quan hoặc sự chắc chắn chủ quan, nhưng họ hoài nghi những tri thức mà người khác gọi là chân lư hoặc tri thức vĩnh cửu. Họ cho rằng không có sự chắc chắn khách quan tất cả những tri thức mà con người có:

·         bất cứ ai khẳng định điều ǵ, họ có thể khẳng định ngược lại;

·         nếu một người nại vào một tiêu chuẩn nào đó để chứng minh, họ phủ nhận tiêu chuẩn đó;

·         nếu người đó từ chối chứng minh và coi tiêu chuẩn để chứng minh là hiển nhiên, tiêu chuẩn đó chỉ là ư kiến.

Như vậy, không có sự chắc chắn khách quan nơi mọi tri thức, và không có khoa học[81].

ii. Lập luận phản bác thuyết hoài nghi

Nhằm bài bác chủ thuyết hoài nghi, người ta lập luận: vậy mệnh đề chủ trương "không có sự chắc chắn khách quan nơi tri thức" cũng không có sự chắc chắn khách quan. Những người chủ trương thuyết hoài nghi không phản đối điều này.

Cũng nhằm bài bác chủ thuyết hoài nghi và những người thuộc phái Tân-Hàn-Lâm, thánh Augustin cố gắng chứng minh có sự chắc chắn khách quan bằng lập luận: "tôi sai lầm, vậy tôi hiện hữu".

"Tôi sai lầm, vậy tôi hiện hữu". Như vậy, "tôi hiện hữu" là một chân lư khách quan. Chắc chắn những người theo chủ thuyết hoài nghi sẽ phủ nhận, không coi "tôi hiện hữu" là một tri thức có tính chắc chắn khách quan, v́ họ đâu có chấp nhận "tôi sai lầm" là một tri thức có sự chắc chắn khách quan!

iii. Niềm tin của người chủ trương thuyết hoài nghi

Bây giờ chúng ta xem một ví dụ minh giải lập trường của những người theo chủ thuyết hoài nghi. Những người chấp nhận khoa học cho rằng khi ta tung một ḥn đá lên không trung, ta thấy ḥn đá rơi xuống. Những người tin khoa học cho đó là chân lư chắc chắn và hiển nhiên, nhưng những người theo chủ thuyết hoài nghi không chắc chắn rằng điều đó sẽ xảy ra. Những người theo chủ thuyết hoài nghi không khẳng định rằng ḥn đá sẽ không rơi, họ chỉ nói không chắc rằng ḥn đá sẽ rơi.

Ở cấp độ thứ nhất, những người chủ trương thuyết hoài nghi không tin chắc ǵ cả:

hoặc không tin chắc có cái ǵ thường hằng bất biến, kể cả vật chất hay định luật vĩnh cửu nào chi phối chúng,

hoặc không tin chắc con người có khả năng biết hữu thể cách chắc chắn[82].

Có thể có thực tại vĩnh cửu khách quan nhưng không chắc chắn một cách khách quan rằng có; và giả như có thực tại vĩnh cửu đó th́ con người cũng có thể biết, nhưng không chắc chắn rằng cái biết của ḿnh về thực tại đó là đúng. Và như vậy, cách tốt nhất đối với nhưng người theo chủ thuyết hoài nghi là không khẳng định điều ǵ cách chắc chắn, hoặc không phán đoán ǵ[83].

Ở cấp độ thứ hai, những người theo chủ thuyết hoài nghi tin rằng con người không có tri thức với sự chắc chắn khách quan[84]. Sở dĩ như vậy v́ họ lập luận rằng những ǵ không chứng minh được th́ không chắc chắn đúng cách khách quan.

Với niềm tin như vậy, những người theo chủ thuyết hoài nghi phủ nhận khoa học. Và v́ tin rằng con người không thể có tri thức một cách chắc chắn khách quan, nên những người theo chủ thuyết hoài nghi cũng đánh mất sự chắc chắn chủ quan khi tri thức.

b. Niềm tin nơi người chấp nhận khoa học

Khoa học là tập hợp những tri thức khách quan về một chủ đề nào đó. Tất cả những người chấp nhận khoa học đều tin một cách mặc nhiên rằng con người có khả năng biết sự vật.

"Con người có khả năng tri thức sự vật". Điều này không chỉ là ư kiến, nhưng c̣n là điều con người giả thiết, là điều con người tin một cách chắc chắn. Những người chấp nhận khoa học không chỉ cho mệnh đề "con người có khả năng tri thức sự vật" là một tiền đề để có khoa học, nhưng họ tin mệnh đề này đúng trăm phần trăm, đúng tuyệt đối, dù họ không thể chứng minh để những người theo chủ thuyết hoài nghi chấp nhận. Mệnh đề "con người có khả năng tri thức sự vật" là chân lư hiển nhiên đối với những người chấp nhận khoa học.

Niềm tin "con người có khả năng tri thức sự vật" hàm chứa:

·         tin thế giới khách quan hiện hữu thực sự;

·         tin các sự vật liên hệ với nhau theo một luật "tự nhiên" nào đó;

·         tin lư trí con người có khả năng tri thức chúng.

i. Thực tại khách quan hiện hữu

"Đêm qua ngủ nằm mơ thấy ḿnh là bướm, khi tỉnh dậy tôi không biết ḿnh là người mà nằm mơ ḿnh là bướm, hay thực sự tôi là bướm mà bây giờ đang mơ".

"Tôi hiện hữu" phải chăng là sự thật, là chân lư? Descartes t́m cách chứng minh "tôi hiện hữu" là một chân lư bằng khởi đi từ "tôi suy tư"[85]. Với Descartes, "tôi suy tư" là thực tại, là chân lư hiển nhiên không cần chứng minh, v́ đối với ông, con người vẫn có thể sai lầm với cái biết bằng giác quan. Tri giác có thể sai lầm, nhưng những ǵ lư trí thấy rơ và phân biệt th́ không thể sai lầm. Descartes chỉ tin vào lư trí, chính v́ thế, người ta coi ông là cha đẻ của chủ thuyết duy lư.

ii. Sự vật có tương quan hữu cơ với nhau

Các sự vật liên hệ với nhau theo một luật lệ nào đó. Các sự vật ở đây hiểu gồm cả con người với lư trí. Đây là điều những người chấp nhận khoa học phải tin, v́ nếu không tin các sự vật liên hệ hữu cơ với nhau theo một định luật nào đó, th́ làm sao dám chắc chắn rằng nếu ta tung ḥn đá ở lần thứ n+1 ḥn đá sẽ rơi xuống, dù ta đă tung nó n lần và nó đă rơi n lần? Chúng ta đă thấy những người chủ trương thuyết hoài nghi không tin điều này.

c. Chân lư và khoa học

Hầu như tất cả chúng ta đều cho rằng con người có khả năng tri thức thực tại. Một số người chủ trương rằng chỉ có khoa học mới cho con người những tri thức đúng đắn. Đâu là lập trường của chúng ta?

i. Không phải là chân lư

Với hiện tượng quang điện, một số nhà khoa học giải thích ánh sáng là những hạt (thuyết lượng tử); sau một thời gian dài, với hiện tượng giao thoa, các nhà khoa học giải thích ánh sáng là những sóng (thuyết ba động). Với những sự kiện này, liệu người ta có thể đi đến kết luận: phải chăng tri thức khoa học cũng chỉ là những tri thức đúng tương đối thôi? Cũng tương tự như vậy những định luật của thế giới vĩ mô không đúng đối với thế giới vi mô?!

ii. Lại gần sự thật

Chân lư là sự tương hợp giữa lư trí và sự vật. Sống, đối với con người, là tiếp cận thực tại, là tri thức về thực tại. Con người cho đến ngày nay luôn khám phá thấy những điều mới mẻ của thực tại, của hiện thể (étants). Con người khoa học đích thực là con người luôn luôn sẵn sàng mở ra với thực tại hay hiện thể, nghĩa là luôn luôn sẵn sàng để có tri thức về thực tại. Con người với tinh thần khoa học đích thực sẽ không bao giờ loại bỏ những phương cách giúp tiếp cận thực tại và tri thức chúng. Họ sẽ không là người "duy" cái ǵ cả, chẳng hạn, duy nghiệm, duy thực nghiệm, duy lư, v.v.. Những người mang họ "duy" như chúng ta vừa liệt kê, không là những người có tinh thần khoa học thực sự ; Và những ai bảo vệ ḍng họ "duy", cũng không là những người có tinh thần khoa học đích thực, lúc đó họ đă chuyển sang lănh vực triết lư[86] rồi.

Khoa học gia luôn luôn đặt sự vật hay thực tại làm chuẩn, cũng như những ǵ con người có về thực tại làm những điểm quy chiếu, hầu giúp tri thức đúng đắn hơn về sự vật. V́ vậy, tri giác được coi là những quy chiếu để nhận ra sự tương hợp giữa lư trí và sự vật. Cũng tương tự như vậy, tính hợp lư cũng là quy chuẩn để nghiệm ra tri thức là chân lư.

Chúng ta nhận thấy nơi những người có tinh thần khoa học, một cố gắng để biết sự vật hay thực tại mỗi ngày một hơn. Họ không cho rằng tri thức của họ về thực tại hay hiện thể như thế là đủ, hoặc không có ǵ để biết hơn. Chân lư của những người có tinh thần khoa học là sự thực: tri thức của họ về sự vật hay hiện thể càng phong phú, th́ họ càng gần sự thực hơn.

iii. Thế nào là tri thức khách quan

Tri thức là phán đoán con người có về sự vật hay hiện hữu. Khoa học là tập hợp những tri thức khách quan về một thực hữu nào đó. Nhưng thế nào là một tri thức khách quan? Nhờ những người chủ trương thuyết hoài nghi mà chúng ta thấy rơ, để chứng minh một tri thức là chân lư khách quan, người ta phải chấp nhận, hay đúng hơn phải tin vào một tri thức nào đó mà người ta tin rằng đó là chân lư, rồi dựa vào đó để chứng minh[87].

Tri thức mà những người chấp nhận khoa học tin rằng tuyệt đối đúng, là: "thực tại có liên hệ hữu cơ với nhau, và con người có khả năng tri thức về thực hữu này". Sở dĩ những điều trên được các nhà khoa học tin tuyệt đối là chân lư, bởi v́ nếu không, những tri thức được chứng minh từ niềm tin này không là những tri thức tuyệt đối đúng đối với những nhà khoa học.

Như vậy, phải chăng một tri thức coi là chân lư khách quan, cũng chỉ là khách quan[88] nhờ một tri thức chủ quan[89]? Cũng có thể nói như vậy, nhưng điều các nhà khoa học tin một cách tuyệt đối đây, đă được phê b́nh, và là niềm tin phản tỉnh. Tuy vậy, chúng ta vẫn không phủ nhận rằng có những người không chấp nhận hay không tin điều mà các nhà khoa học tin, chẳng hạn những người chủ trương thuyết hoài nghi.

Các nhà khoa học đặt thực tại thực hữu cũng như những ǵ con người lănh hội được qua giác quan, làm tiêu chuẩn. Thế nhưng đâu là thực tại thực hữu? Phải chăng chỉ những sự vật khả giác mới là thực tại thực hữu, hay cả những thực tại mà giác quan con người không kiểm chứng được cũng là thực tại thực hữu? Những người duy thực nghiệm chỉ chấp nhận những ǵ có thể kiểm chứng thực nghiệm được, những ǵ không thể kiểm chứng thực nghiệm được th́ họ không chấp nhận. Tuy vậy, đây chỉ là niềm tin của những người duy thực nghiệm, chứ không phải là tri thức khách quan (hiểu như là tri thức được chứng minh); và nếu họ muốn chứng minh, th́ phải nại vào niềm tin của họ "cái ǵ không kiểm nghiệm bằng giác quan được, th́ không thực hữu".

iv. Không thuộc lănh vực khoa học

Những nhà khoa học chân chính, sẽ không khẳng định điều ǵ vượt quá lănh vực của họ. Chuyện năm người mù xem voi: người thứ nhất nói con voi giống cái cột nhà, người thứ hai nói giống cái quạt, người thứ ba nói giống cái ṿi,v.v.! Những tiếp cận của năm người mù với con voi đều đúng, nhưng nếu người này phủ nhận tri thức của người kia, th́ họ sẽ sai: "con voi chỉ giống cái cột nhà", "con voi chỉ giống cái ṿi", "con voi chỉ giống cái quạt", v.v. Tương tự như vậy, đối tượng nghiên cứu của các nhà khoa học thực nghiệm là những sự vật khả giác, nên với một đối tượng không thuộc b́nh diện khả giác, th́ những người khoa học thực nghiệm chân chính không khẳng định "chỉ những ǵ có thể được kiểm nghiệm bằng tri giác mới là thực hữu".

Những nhà khoa học chân chính tin rằng các thực tại thực hữu có liên hệ hữu cơ với nhau, và nhờ liên lạc hữu cơ này mà con người có thể tri thức về thực tại thực hữu. Nhưng người ta có thể đặt câu hỏi:

vậy đằng sau những thực tại thực hữu với những mối liên hệ hữu cơ này là ǵ? phải chăng có một thực tại tuyệt đối, hay là cái ǵ khác, hay là hư vô?

Nhà khoa học chân chính không trả lời câu hỏi trên, v́ đây không thuộc lănh vực nghiên cứu của họ; và nếu họ trả lời, th́ câu trả lời của họ không có tính "khoa học" nữa; họ có thể trả lời những câu hỏi trên bởi v́ họ là người, nên họ có quyền có cái nh́n siêu h́nh về sự vật.

 

2. Niềm tin nền tảng của siêu h́nh

Đứng trước vũ trụ vạn vật hữu h́nh khả giác, con người thường đặt câu hỏi: "đằng sau những thực tại khả giác hữu h́nh với những định luật chi phối chúng, liệu c̣n cái ǵ khác không?

Đă đành nhờ những luận chứng và bài bác của những người theo chủ thuyết hoài nghi, người ta biết ḿnh phải tin các sự vật liên hệ hữu cơ với nhau, cũng như người ta phải tin con người có thể biết các sự vật và những định luật chi phối chúng. Thế nhưng, ngoài những điều phải tin để có tri thức "khách quan" đó ra, người ta c̣n phải tin điều ǵ, hoặc phải tin có cái ǵ nữa không?

Có nhiều ư kiến về vấn đề này, và có những người bảo vệ ư kiến của họ như những chân lư tuyệt đối chắc chắn. Trong mục này, chúng ta sẽ xét lập trường của những người mà lập trường của họ sẽ dẫn tới chủ trương vô thần, và sau cùng là lập trường của những người hữu thần.

a. Niềm tin phủ nhận mọi tri thức siêu h́nh

Chủ thuyết hoài nghi phủ nhận tri thức khoa học thế nào, th́ chủ thuyết bất khả tri cũng phủ nhận tri thức siêu h́nh như vậy.

i. Chủ thuyết bất khả tri

Theo một nghĩa rất rộng, chủ thuyết bất khả tri dùng để chỉ lập trường của những người cho rằng "không thể biết những đối tượng bất khả giác[90]". Jorg Splett cho rằng, chủ thuyết bất khả tri chỉ là một h́nh thái đặc thù của chủ thuyết hoài nghi, v́ những người theo chủ thuyết hoài nghi nghi ngờ tính chân thực của mọi tri thức, c̣n những người theo chủ thuyết bất khả tri phủ nhận mọi tri thức siêu h́nh, đặc biệt là tri thức về Thiên Chúa[91].

ii. "Bất khả tri" là niềm tin của một số người

"Bất khả tri" không là một tri thức khách quan, hiểu như là một tri thức được chứng minh, nhưng chỉ là một ư kiến, và là một ư kiến sai lầm đối với nhiều người, nhưng đối với những người theo chủ thuyết bất khả tri th́ đây là niềm tin của họ. Đối với những người theo chủ thuyết bất khả tri, không có tri thức siêu h́nh đích thực. Niềm tin "bất khả tri" hủy hoại mọi tri thức siêu h́nh[92].

b. Niềm tin phủ nhận Thiên Chúa hiện hữu

Có nhiều niềm tin hàm chứa lập trường phủ nhận Thiên Chúa.

i. Niềm tin của những người chủ trương duy vật

Những người chủ trương duy vật khẳng định: không có ǵ hiện hữu ngoại trừ vật chất, và nếu có cái ǵ không-vật-chất th́ cái đó cũng do vật chất mà ra[93].

Có nhiều người lầm tưởng rằng, đây là lập trường của những nhà khoa học, nhưng nếu hiểu như vậy là sai. Những người khoa học chấp nhận vật chất hiện hữu, và cũng chấp nhận các-hiện-hữu-như-họ-thấy có liên hệ hữu cơ với nhau, và lư trí con người có khả năng tri thức vạn vật thực hữu. Thế nhưng những nhà khoa học chân chính không khẳng định chỉ có vật chất thôi hay c̣n có cái ǵ khác không phải vật chất. Đối với họ, có thể chỉ có vật chất thôi, nhưng cũng có thể có cái ǵ khác không phải vật chất; và họ biết ư kiến của họ đưa ra về vấn đề này không nằm trong lănh vực khoa học thực nghiệm. Họ có thể có lập trường về điều này, tuy nhiên họ ư thức "ư kiến" của họ không là phát biểu khoa học, nó chỉ là niềm tin.

Tại sao vật chất lại có liên hệ hữu cơ với nhau để lư trí con người có thể tri thức được, chứ không như những người theo chủ thuyết hoài nghi tin? Những nhà khoa học không trả lời điều này; c̣n những người duy vật trả lời: bởi chính vật chất là như vậy, không cần nại vào bất cứ cái ǵ để giải thích thực tại vật chất như nó là bây giờ[94].

Theo Hans Küng, tin vào vật chất và những quy luật chi phối chúng mà không tin Thiên Chúa hiện hữu, là một niềm tin không nền tảng; bởi v́ những người vô thần không thể cho thấy tại sao thực tại hiện hữu và được đặt thành vấn đề, và họ cũng không biết tại sao lại phải tin vào vật chất, cũng như những quy luật chi phối chúng[95].

Tin chỉ có vật chất và không có ǵ khác nữa, cũng chỉ là một ư kiến, và đối với nhiều người th́ đó là ư kiến sai lầm. Tuy vậy đối với những người chủ trương duy vật, đó là chân lư. Vấn đề tồn tại là: niềm tin "duy vật" có thực là chân lư khoa học? có đáng tin không?

ii. Niềm tin của những người chủ trương hư vô

Đằng sau những thực tại như chúng ta thấy, là ǵ? Tại sao lại có cái ǵ chứ không phải là không có? Bên kia cái mà người ta gọi là Thiện và Ác là ǵ (Nietzsche)? Phải chăng đời sống con người thật phi lư (J. P. Sartre)?

Với một số người:

·         Thiện hay Ác chỉ là những ư niệm thật tương đối;

·         Đời sống con người thật phi lư, không có ư nghĩa ǵ;

·         Tất cả chỉ là hư vô. Vật chất và những quy luật chi phối chúng, không cho thấy là chúng sẽ trường tồn[96].

Chủ trương hư vô là niềm tin siêu h́nh. Chủ nghĩa hư vô dù là niềm tin siêu h́nh thế nào đi nữa, cũng chỉ là sự phủ nhận và từ chối hữu thể. Niềm tin của những người theo chủ thuyết hư vô, tuy không trực tiếp phủ nhận tri thức khoa học, nhưng thực sự đă phá hủy nền tảng của tri thức này, hoặc ít là làm cho tri thức này không có ư nghĩa.

c. Niềm tin Có Thực Tại Tuyệt Đối Siêu Việt

Đồng ư với những nhà khoa học, chúng ta tin rằng:

·         vũ trụ vạn vật thực sự hiện hữu như chúng ta thấy,

·         các thực tại có một tương quan hữu cơ với nhau,

·         lư trí con người có thể tri thức được thực tại.

Thế nhưng đằng sau thực tại hữu h́nh "vũ trụ vạn vật" với những luật lệ chi phối chúng là ǵ? Phải chăng chỉ là hư vô hỗn mang? hay chỉ có vật chất? hay có một thực tại siêu vật chất, tuyệt đối, vĩnh cửu, là nền tảng của mọi hiện hữu khả giác như chúng ta nhận biết , và là ư nghĩa của mọi thực tại hiện hữu, là bảo đảm của mọi quy luật chi phối mọi thực tại vật chất hiện hữu?

Được gọi là hữu thần, những người tin có một thực tại tuyệt đối siêu việt. Họ tin rằng thực tại siêu việt này là nền tảng và căn nguyên của mọi thực tại hiện hữu.

Trong phần một này chúng ta đă thấy, tin là thái độ nền tảng của con người trong nhiều lănh vực: khoa học, triết học, tôn giáo. Không có niềm tin, con người không thể sống một đời sống nhân linh đích thực; không có niềm tin, con người cũng không thể nhận ra hữu thể chân thực của chính ḿnh[97]. Không có niềm tin, con người cũng không thể nói đến tri thức và khoa học[98]. Nếu không tin, con người sẽ không thể tồn hữu[99]. Tin là thái độ cần thiết và không thể miễn trừ trong cuộc sống[100].

Tin không chỉ là phán đoán, nhưng c̣n là phán đoán tự do; như vậy, tin không chỉ là tri thức nhưng c̣n là tri thức tự do; tin là tri thức tự do đặt nền tảng cho những tri thức khác, ngay cả tri thức khoa học[101].

Thiết tưởng không cần biện minh cho niềm tin nền tảng của tri thức khoa học[102], nên trong phần tới chúng ta sẽ chỉ biện minh cho niềm tin cần được biện minh hơn, đó là niềm tin hữu thần.

 


 

C. CHÂN LƯ

Chân lư là ǵ? Sự thực là chi?

Câu này đúng, câu kia sai; phát biểu này đúng, phát biểu kia sai! Nhưng đúng sai so với tiêu chuẩn nào, so với cái ǵ?

1. Chân lư- thuộc tính của phán đoán

Chân hay giả, đúng hay sai, hệ tại phán đoán chứ không hệ tại điều người ta lănh hội qua giác quan[103]. Không có phán đoán, không có đúng hay sai. Đúng hay sai, trúng hay trật, là thuộc tính của phán đoán.

Phán đoán là hành vi của lư trí. Chân lư là sự tương hợp giữa sự vật và lư trí[104].

a. Phán đoán là tri thức

Phán đoán là tri thức; tuy nhiên phán đoán này có thể trúng hay trật, là chân lư hay sai lầm. Chân lư luôn luôn là chân lư của một phán đoán, và sai lầm cũng luôn luôn là sai lầm của tri thức. Không thể tách biệt chân lư khỏi phán đoán, và cũng không thể tách biệt phán đoán khỏi lư trí.

Đứng trước một hiện hữu, tôi có thể không ư thức nó hiện hữu hoặc tôi có thể cảm nhận có một cái ǵ đó.

Nếu tôi ư thức có một cái ǵ đó, nghĩa là lư trí tôi đă nhận được một cái ǵ đó từ nó, điều tôi nhận đây có thể là một h́nh ảnh qua thị giác, hay một âm thanh qua thính giác, hoặc qua các giác quan c̣n lại, hoặc qua "giác quan thứ sáu" tạm gọi là trực giác, và rồi người ta có ư niệm (eidos). Khi tiếp nhận một tín hiệu và có ư niệm, người ta có thể có phản ứng. Phản ứng này có thể là một phán đoán về hiện hữu đó, và phán đoán này có thể đúng hoặc sai trong mức độ nó tương hợp với hiện hữu đó. Ngoại trừ các phán đoán "có hoặc không", một phán đoán có thể đúng nhiều hoặc sai nhiều tùy mức độ nó tương hợp với hiện hữu đó. Aristote nói: "cái giả hệ tại khẳng định rằng có cái không có và không có cái có; cái chân hệ tại khẳng định rằng có cái hiện hữu và không có cái không hiện hữu"[105].

b. Biết do lănh hội bằng trực giác

Nói cách khác, biết là điều mà con người có về hiện hữu nhờ lư trí. Có cái biết không do phán đoán của lư trí, đó là cái biết sơ đẳng do lănh nhận bằng trực giác, với những ư tượng và ư niệm[106], qua ngũ quan hoặc qua "giác quan thứ sáu". Phán đoán là tri thức, là biết; nhưng cái biết do phán đoán của con người qua lư trí có thể đúng hoặc sai.

Cái biết của lư trí con người trực tiếp qua giác quan, gọi là tri giác[107], và cái biết này không sai lầm. C̣n cái biết của con người với những lư luận, tổng hợp, gồm cả các quan niệm, khái niệm, gọi là tri thức[108]; cái biết này có thể sai lầm. C̣n cái biết bị ảnh hưởng bởi ư muốn, gọi là nhận thức[109].

c. Biết do tin

Tin, luôn hàm chứa tin vào ai.

i. Tôi tin tôi

Chúng ta xét một số mệnh đề, chẳng hạn, "tôi tin nó đă chết mất xác ở biển", "tôi tin con người do tiến hoá từ khỉ mà ra", "tôi tin có Thiên Chúa", hoặc, "tôi tin nó, chắc chắn chiều nay nó sẽ tới v́ nó đă nói", "tôi tin vào ngân hàng đó nên tôi kư gởi toàn bộ tiền bạc của tôi vào đó", "tôi tin em, tôi tin rằng em sẽ trung thành với tôi suốt đời", "tôi tin Thiên Chúa", ...

Ư kiến

Một số trong những mệnh đề trên, cụm từ "tôi tin" đồng nghĩa với "tôi cho rằng", "tôi khẳng định rằng", "tôi chắc chắn rằng", "theo ư kiến của tôi th́...". Như vậy, tin ở đây chỉ là ư kiến của tôi, do đó, sự chắc chắn đúng có tính tương đối.

Nơi những mệnh đề tin như ư kiến, sở dĩ người ta bảo vệ ư kiến của họ, v́ họ tin vào họ. Khi một người nói "tôi tin", hàm chứa rằng nói: tôi tin tôi, tôi tin vào khả năng và nhận định cùng phán đoán của tôi nên tôi cho rằng ..., và tôi chắc chắn rằng phán đoán của tôi đúng.

Ư kiến của tôi đúng hay sai

Mỗi người có thể có ư kiến riêng của ḿnh, và những ư kiến này có thể khác nhau. Mỗi người đều có thể xác tín về lập trường phán đoán của ḿnh, và mức độ xác tín này có thể khác nhau theo mỗi người.

Nếu tin là ư kiến, và đối tượng của tin ở cùng b́nh diện với đối tượng của tri thức khoa học, th́ tri thức khoa học có giá trị chân lư hơn. C̣n nếu đối tượng tin không thể kiểm chứng được, như "tôi tin Thiên Chúa hiện hữu", th́ chúng ta không thể nói giá trị của mệnh đề "tôi tin Thiên Chúa hiện hữu" thua giá trị của mệnh đề khoa học, v́ "Thiên Chúa" không là đối tượng của bất kỳ khoa học thực nghiệm nào. Không thể chứng minh "Thiên Chúa hiện hữu" cách thực nghiệm hoặc thuần lư kiểu toán học như 2+2=4 được.

"Có Thiên Chúa" hay "không có Thiên Chúa", không là đối tượng của khoa học tự nhiên. Chẳng hạn đối với những người chủ trương thuyết hoài nghi, thuyết bất khả tri, thuyết duy nghiệm, thuyết duy thực nghiệm, th́ khẳng định "có Thiên Chúa" là sai lầm. Và như vậy, vấn đề được chuyển qua là: quan điểm lập trường "duy" như vậy có đúng không?

ii. Tôi tin anh

Trong một số mệnh đề c̣n lại như "tôi tin nó, chắc chắn chiều nay nó sẽ tới", "tôi tin vào ngân hàng đó", "tôi tin em, tôi tin em sẽ chung thủy với tôi suốt đời", "tôi tin Thiên Chúa yêu tôi", ..., chúng ta thấy đối tượng tin là ngôi vị, và hàm chứa là có ngôi vị đó. Chính v́ tin vào nó, tôi mới chắc chắn chiều nay nó sẽ tới; chính v́ tin vào những người lănh đạo ngân hàng đó, mà tôi kư gởi tiền của tôi vào ngân hàng đó; chính v́ tin vào Thiên Chúa, nên tôi mới phó thác đời sống tôi cho Ngài, nên tôi mới tin Kinh Thánh dạy chân lư cứu độ.

Tin ở đây là tương quan liên vị. Nếu đối tượng tin không là ngôi vị, người ta cân nhắc xem mức độ chắc chắn cần thiết tới đâu, và nếu cần người ta mới có thái độ, c̣n nếu không thực sự cần thiết th́ thôi; c̣n nếu trong tương quan liên vị đ̣i người ta phải tin vào ai đó hay không tin, th́ người ta phải cân nhắc và chọn lựa. Ở hành vi tin vào ai đó, ngoài những yếu tố khách quan b́nh thường, c̣n có một yếu tố can thiệp nữa, đó là hấp lực giữa các ngôi vị, làm cho người ta tin vào nhau.

Nói cách khác, để tin vào một ai đó, người ta căn cứ vào chính cách sống của người đó; và chỉ cần một lần người đó không giữ chữ tín sẽ làm cho người đó không đáng tin nữa: "một lần bất tín, vạn lần không tin". Với quan niệm này, để tin một người, vẫn dựa trên xác suất; nhưng c̣n có một nguyên do khác làm người ta có thể tin vào nhau: t́nh yêu. Như vậy, tin không chỉ đơn thuần là hành vi lư trí nhưng c̣n là hành vi ư chí nữa. Tin là hành vi tự do, hành vi nhân linh.

Khi đối tượng tin là một vật thể, và nếu phán đoán biểu lộ niềm tin ư kiến của tôi không trùng với thực tại, tôi nói tôi sai; c̣n nếu đối tượng tin là ngôi vị, tôi nói tôi bị lầm[110].

iii. Tin vào

Trong cả hai trường hợp, dù tin là ư kiến hay là thái độ đối với ngôi vị, đều hàm chứa tôi phải tin vào tôi. Chính v́ tin vào tôi, nên tôi mới dám:

·         bảo vệ ư kiến lập trường của tôi, dù nó có khác với những lập trường và ư kiến của người khác;

·         chính v́ tin vào tôi, nên tôi mới dám phán đoán và tin vào người khác, và đôi khi phải phó thác một điều khá quan trọng trong đời tôi nơi tha nhân.

Tin vào ḿnh mới dám tin vào người khác. Nếu chúng ta không thể tin vào người khác, th́ đó là dấu chỉ đáng buồn! Trong cuộc sống, có khía cạnh người ta không c̣n dám tin vào chính ḿnh nữa, và ḿnh chỉ dám tin vào chính ḿnh khi ḿnh tin phó thác vào ai đó.

2. Sự thực

Phán đoán đúng với sự vật, là biết đúng, là chân lư. Sự vật, đúng hơn "hiện hữu", là tiêu chuẩn để phán đoán quy chiếu về. Lời về cái ǵ đó th́ không thể trùng khít hoàn toàn tuyệt đối với chính cái đó. Cái thực nhất, là chính cái "hiện hữu" đó: sự thực.

Con người biết một hiện hữu theo nhiều cấp độ:

·         với giác quan con người lănh hội sự vật một cách không sai lầm, nhưng tri giác này rất giới hạn;

·         với phán đoán và tổng hợp của lư trí, con người c̣n có khả năng biết sự vật nhiều hơn.

a. Hiện hữu phi ngă

Mỗi hiện hữu là một thực tại rất phong phú nên khó có ai có thời giờ để có thể t́m hiểu trọn vẹn. Những tri thức khoa học cung cấp cho con người về lănh vực này th́ chắc chắn chính xác. Ở đây, tin như ư kiến không có giá trị như tri thức khoa học.

C̣n trong những biến cố có tính cách tùy phụ, bất tất, có thể chỉ xảy ra một lần; đây không phải là lănh vực của khoa học, nhưng sự thực có thể được kiểm chứng, th́ "tin" như ư kiến có giá trị hay không tùy thực tế có xảy ra như người ta nghĩ hay không. Trong trường hợp này, để một người có thể biết đúng về biến cố hay thực tại đó, cũng cần con người đừng để thành kiến hay ước vọng nào đó chi phối ḿnh.

b. Ngôi vị

Nếu sự thực là "hiện hữu phi ngă" mà c̣n cần con người "không có thành kiến" để biết đúng, th́ điều này c̣n đúng hơn nữa nếu hiện hữu là một ngôi vị.

Hơn nữa, nếu hiện hữu là một ngôi vị[111], th́ người ta sẽ lại càng hiểu biết hơn nếu chính hiện hữu ngôi vị này tự mặc khải thông ban chính ḿnh, cũng như nếu chính con người mở rộng ḷng đón nhận ngôi vị đó cũng như mặc khải của họ.

V́ ngôi vị là một hiện hữu đơn nhất tuy "đa phức", nên nếu càng biết ít về nó, th́ lại càng không có sự tương hợp của lư trí với thực tại "đơn nhất" đó, và như vậy càng "ít đúng" hơn; c̣n nếu biết nhiều về nó th́ sự tương hợp với thực tại "ngôi vị" càng nhiều, và con người càng lại gần sự thực hơn.

 

3. Ngôn ngữ diễn đạt thực tại

Hiện hữu một tương quan nội tại giữa hữu thể- lư trí- ngôn ngữ, là điều kiện nền tảng để có tri thức và khoa học. Tương quan hữu thể này, hàm chứa nguyên nhân nhân quả, hàm chứa lư trí có khả năng nhận biết tương quan giữa hữu thể với nhau, hàm chứa lời có thể diễn tả phần nào được hữu thể.

Trong khoa học tự nhiên, người ta nỗ lực để có những từ ngữ chính xác để diễn tả sự vật. Đối tượng khoa học và lư trí cũng như ngôn ngữ con người đều hữu hạn, nên tuy dù có khó khăn để diễn đạt nhưng vẫn là điều có thể; c̣n một khi Thiên Chúa là đối tượng, một thực tại vô hạn vượt trên lư trí con người, ngôn từ con người không thể diễn đạt hoàn toàn Thiên Chúa.

Thần học là những lời (logia) về Thiên Chúa (qeoV); nhưng lời về Thiên Chúa đâu có đồng nhất với Thiên Chúa. Theo truyền thống đông phương, ngôn ngữ chỉ là phương tiện để chuyển ư. Ta phải cố gắng lănh hội được ư người ta muốn diễn tả, đừng qúa nô lệ vào từ ngữ. “Bè để qua sông, qua sông hăy bỏ bè”, “lời để chuyển ư, được ư hăy quên lời”, “ngón tay chỉ mặt trăng, phải nh́n hướng ngón tay chỉ chứ đừng nh́n ngón tay”.

Ngôn ngữ thần học diễn tả Thực Tại Sống Động là Thiên Chúa ngôi vị, nhưng ngôn ngữ thần học cũng giới hạn như chính người suy tư thần học. Ngôn ngữ không thể diễn đạt hoàn toàn được Thực Tại sống động là Thiên Chúa, nên ngôn ngữ thần học thường mang tính ẩn dụ hoặc loại suy.[112]

“Đức Giêsu là Con Thiên Chúa”. Từ ngữ “con” nơi loài người chỉ một người được sinh bởi một người khác, có sau người sinh ra họ; nhưng theo đức tin Kitô, Ngôi Lời không hiện hữu sau Thiên Chúa mà lại có từ trước vô cùng với Thiên Chúa. Khi nói “Thiên Chúa là t́nh yêu” hoặc khi đề cập đến “sự công chính của Thiên Chúa”, thánh Yoan và thánh Phaolô không hiểu từ ngữ “t́nh yêu” và “công chính” theo nghĩa đen hay nghĩa bóng mà hiểu theo nghĩa loại suy: Thiên Chúa là một cách tuyệt hảo những ǵ được gọi là “t́nh yêu” và “công chính” nơi con người[113].

Trong siêu h́nh và thần học, người ta c̣n phân biệt loại suy hữu thể (analogia entis) và loại suy đức tin (analogia fidei). Theo quan điểm công giáo, loại suy đức tin là loại suy hữu thể được dùng trong lănh vực các mầu nhiệm, và nó phải quy hướng về đức tin và theo quy luật của đức tin[114].

 

 


 

 

 

 

II. THIÊN CHÚA

Tri thức hàm chứa lư tri. Với lư trí, con người biết  và nhận biết thực tại. Qua vũ trụ vạn vật hữu h́nh, qua lương tâm, qua mặc khải, lư trí (con người) nhận biết Thiên Chúa[115].

THIÊN CHÚA TỰ HỮU

Mọi vật tồn hữu đều phải có nguyên nhân. Qua vũ trụ vạn vật, qua kinh nghiệm về chính bản thân như hữu thể bất tất, con người nhận ra phải có một nguyên nhân khởi đầu nhờ đó mà muôn sự vạn vật tồn hữu. Nguyên nhân khởi đầu này được gọi là Tuyệt Đối hay Thiên Chúa.

Thiên Chúa là Đấng Tự Hữu. Mọi sự vạn vật nhờ Ngài mà hiện hữu, nhưng Ngài không cần một nguyên nhân nào để hiện hữu. Nếu cần một nguyên nhân để Ngài hiện hữu, th́ Ngài không là Thiên Chúa nhưng nguyên nhân phát sinh Ngài mới là Thiên Chúa. Thiên Chúa là Đấng tự ḿnh mà có, và không Ngài th́ không ǵ tồn hữu.

THIÊN CHÚA TRỌN HẢO

Thiên Chúa là Đấng trọn hảo, toàn thiện toàn mỹ. Thiên Chúa là Đấng sung măn. Ngài hạnh phúc v́ không thiếu điều ǵ và thoả măn với chính Ngài.

Thiên Chúa trọn hảo v́ Ngài tự hữu. Về hiện hữu, Ngài không cần ǵ khác ngoài Ngài để hiện hữu, Ngài hoàn hảo. Về mức độ hữu thể, Ngài không cần trở nên hoàn hảo hơn v́ Ngài là hiện hữu. Về “trở nên tốt hơn,” Ngài không cần trở nên hoàn hảo v́ Ngài hoàn hảo từ ban đầu và bởi chính Ngài.

Thiên Chúa trọn hảo, không biến chuyển; v́ biến chuyển hàm chứa trở nên tốt hơn hoặc xấu hơn. Thiên Chúa luôn luôn tốt. Thời gian là thước đo thay đổi, nói cách khác, thay đổi hàm chứa biến dịch, hàm chứa thời gian. Nơi Thiên Chúa không có biển chuyển, nên không có thời gian. Thiên Chúa trước sau như một, không biến chuyển để mà có thể nói trở nên tốt hơn hay dở hơn v́ Ngài đă trọn hảo rồi. Ngài luôn luôn tuyệt. Khi nói luôn luôn cũng là cách nói hàm chứa thời gian nhưng v́ là con người (hàm chứa biến dịch, hàm chứa thời gian tính) nên dùng ngôn từ như vậy.

Thiên Chúa luôn hạnh phúc v́ Ngài trọn hảo. Ngài không cần tạo dựng vũ trụ vạn vật con người để Ngài hạnh phúc v́ Ngài tṛn đầy và không cần bất cứ điều ǵ. Cũng không ǵ làm Ngài mất hạnh phúc v́ Ngài là nguyên nhân khởi đầu. Ngài tác động trên tạo vật chứ tạo vật không thể tác động ảnh hưởng trên Ngài. Nếu người ta nói về ảnh hưởng của con người trên Thiên Chúa, th́ đó là cách nói nhân h́nh; nếu có ảnh hưởng th́ đó là ảnh hưởng do t́nh yêu chứ không do bản tính hoặc buộc phải thế. Thiên Chúa luôn tự do đối với tất cả. Ngài không bị buộc phải làm bất cứ điều ǵ.

Thiên Chúa vĩnh cửu. Thiên Chúa không có khởi đầu và không có cuối v́ Ngài là hiện hữu. Mọi tạo vật đều có khởi đầu. Thời gian hiện hữu cùng với tạo vật. Một số tạo vật có khởi đầu nhưng tồn tại măi măi như các thiên thần và linh hồn con người, sự tồn tại vĩnh hằng này có là nhờ Thiên Chúa, Đấng vĩnh hằng.

Thiên Chúa đơn nhất. Thiên Chúa đơn nhất v́ Thiên Chúa không thể chia, và không thể có hai Thiên Chúa.

Thiên Chúa đơn nhất không chỉ được hiểu là một thực tại mà thực tại này gồm nhiều thành phần, tương tự như hiện hữu “tôi” gồm nhiều thành phần nhưng chỉ là một “tôi.” Nếu Thiên Chúa đơn nhất nhưng gồm nhiều thành phần mà không được chia, th́ không là hữu thể hoàn hảo. Thiên Chúa là hữu thể đơn nhất uyên nguyên nên không thể chia.

Đơn nhất ở đây c̣n được hiểu là duy nhất v́ không thể có hai Thiên Chúa. Không thể giả sử có hai Thiên Chúa, nghĩa là có hai nguyên nhân tồn hữu độc lập mà sự hiện hữu của vạn sự vạn vật tuỳ thuộc một trong hai nguyên nhân này, v́ nếu một nguyên nhân tồn hữu kia độc lập th́ lư trí đâu có thể nhận biết nguyên nhân đó, mà nếu không độc lập th́ phải liên hệ với nhau, mà nếu liên hệ với nhau th́ không c̣n là độc lập nữa, nên không thể nói có hai nguyên nhân tồn hữu uyên nguyên mà độc lập với nhau được. Thiên Chúa là duy nhất.

Thiên Chúa tự do. Sáng tạo là hành vi tự do của Thiên Chúa. Không ǵ buộc Thiên Chúa sáng tạo vũ trụ vạn vật này. Con người là hữu thể bất tất; nếu Thiên Chúa buộc phải tạo dựng vũ trụ này, th́ vũ trụ này đâu có bất tât mà tất yếu; nhưng kinh nghiệm cho thấy tôi và vũ trụ này là hữu thể bất tất. Sự hiện hữu và tính bất tất của tôi, cho thấy Thiên Chúa là Thiên Chúa tự do.

Thiên Chúa ở khắp nơi. Ở đâu có hiện hữu th́ ở đấy có Thiên Chúa. Ngài hiện diện như nguyên nhân làm cho hữu thể đó hiện hữu. Ở bất cứ đâu cũng có Ngài v́ bất cứ đâu cũng do Ngài mà có. Thiên Chúa hiện diện ngay nơi tâm trí suy tưởng của con người, v́ không Ngài th́ không có ǵ.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG SÁNG TẠO

Quan sát vũ trụ bao la với biết bao điều kỳ diệu, quan sát tế bào sống và đặc biệt sự sống của con người, người ta nhận ra Thiên Chúa tuyệt vời và quyền năng. Một vũ trụ đo bằng hằng trăm ngàn năm ánh sáng là lời làm chứng hùng hồn về sự hiện hữu và quyền năng tuyệt vời của Thiên Chúa.

Vũ trụ vạn sự vạn vật là dấu chỉ cho thấy Thiên Chúa là Đấng sáng tạo nên mọi sự. Thiên Chúa là Đấng tự hữu và vạn sự vạn vật đều là công tŕnh Ngài sáng tạo. Ngài sáng tạo vũ trụ như là nguyên nhân thứ nhất.

Để diễn tả Thiên Chúa là Đấng sáng tạo, người ta có thể diễn tả một cách nhân h́nh như Ngài nặn con người từ bùn đất và hà hơi vào lỗ mũi để có sự sống (St 2, 4b tt); tuy nhiên người ta cũng có thể diễn tả Thiên Chúa tạo dựng một cách trừu tượng hơn: Ngài phán một lời liền có (St 1, 1-2, 4a).

Ngày nay với sự hiểu biết của khoa học, người ta có thể chấp nhận Thiên Chúa sáng tạo qua việc làm cho vật chất tiến hoá như khoa học đă khám phá ra. Vạn vật từ vật chất vô cơ đến hữu cơ, từ vật chất vô sinh đến hữu sinh, từ loài rong rêu đến loài có xương sống, rồi động vật hữu nhũ, v.v… Chính Thiên Chúa can thiệp để thê giới được như thế giới hiện tại.

Thiên nhiên hùng vĩ và tuyệt đẹp qua những ngọn núi và thác nước, cho thấy Thiên Chúa là Đấng tuyệt mỹ.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG TỐT LÀNH

Qua vũ trụ vạn vật người ta nhận biết Thiên Chúa hiện hữu. Qua con người như một ngôi vị, người ta nhận biết Thiên Chúa là ngôi vị với những phẩm tính tuyệt vời hơn nữa.

Thiên Chúa là một ngôi vị. Ngôi vị là hữu thể đơn nhất bất khả phân chia, có lư trí. Không thể có hai “tôi,” không thể có hai Thiên Chúa. Không thể chia cắt “tôi” thành hai, không thể chia cắt Thiên Chúa. Vũ trụ vạn vật và đặc biệt con người là những tạo vật kỳ diệu, hàm chứa Tạo Hoá phải là hữu thể lư trí tuyệt vời. Trật tự kỳ diệu trong vũ trụ và một cách cụ thể nơi con người, cho thấy Tạo Hoá là hữu thể lư trí.

Thiên Chúa là Đấng tốt lành. Sự kiện có những con người tốt lành, làm người ta nhận ra Thiên Chúa- Đấng sáng tạo con người- phải Đấng tốt lành vô cùng. Nếu Thiên Chúa không tốt lành, th́ làm ǵ có những con người tốt lành.

Một người có thể hỏi: sự kiện sự dữ lan tràn trên địa cầu, phải chăng đó là lư chứng cho thấy Thiên Chúa là Đấng độc ác? Một triết gia vô thần khẳng định: sự ác chứng minh không có Thiên Chúa. Kitô hữu cho rằng Thiên Chúa là Đấng tốt lành và quyền năng; nhưng sự dữ là sự kiện không thể phủ nhận được, nên người ta phải đi đến kết luận: hoặc Thiên Chúa quyền năng mà không tốt lành, hoặc Thiên Chúa tốt lành mà không quyền năng; v́ nếu Ngài vừa tốt lành vừa quyền năng th́ sự dữ đă không hiện hữu.

Đứng trước sự dữ sự ác, con người nhận ra Thiên Chúa không là tác nhân của sự ác nhưng chính con người tự do mới là tác nhân của sự ác. Con người được Thiên Chúa tạo dựng có tự do làm lành lánh dữ. Ngài không muốn điều ác và không muốn con người làm điều ác. Ngài tạo dựng con người tự do, và chính qua việc sử dụng tự do của ḿnh mà con người trở nên tuyệt vời hay xấu xa.

Thiên Chúa tốt lành nên Ngài đă sáng tạo vũ trụ van vật và con người. Nếu gian ác th́ Ngài đă chẳng sáng tạo vũ trụ vạn vật này. Một người cha người mẹ có thể cho đứa con trong bụng ḿnh sinh ra hay không; và thực tế có nhiều thai nhi bị giết ngay khi c̣n trong dạ mẹ. Được sinh ra, là hồng ân cha mẹ đối với ḿnh.

Thiên Chúa là Đấng yêu thương. Khi Thiên Chúa tạo dựng con người như ngôi vị, như hữu thể nhân linh yêu thương nhau, th́ con người nhận biết Thiên Chúa là Đấng yêu thương. Hơn nữa, không có ǵ buộc Thiên Chúa phải tạo dựng con người; Thiên Chúa tự do tạo dựng con người hay không; và Thiên Chúa đă tạo dựng con người. Hiện hữu là một hồng ân. Nếu không yêu thương, th́ Ngài đă chẳng tạo dựng con người.

Thiên Chúa là Đấng quan pḥng. Thiên Chúa có chương tŕnh về con người. Ngài tạo dựng, Ngài tiếp tục làm con người tồn hữu, Ngài muốn con người sống vĩnh cửu và hạnh phúc với Ngài. Ngài luôn quan pḥng để thực hiện ư định tốt lành này của Ngài.

Thiên Chúa tự do. Chính v́ yêu thương mà Thiên Chúa đă tạo dựng con người. Cũng v́ yêu thương mà Ngài cho con người vĩnh tồn với Thiên Chúa; hơn nữa v́ yêu thương nên Ngài muốn cho con người hạnh phúc vĩnh cửu với Ngài.

Thiên Chúa quan pḥng. Ngài không chỉ lo cơm bánh cho con người hưởng dùng, mà Ngài c̣n làm mọi sự thành tốt đối với con người theo dự định của Ngài. Những sự dữ một người đă làm, Thiên Chúa vẫn quan pḥng để làm nó thành tốt đối với họ. Ngay cả sự dữ sự ác người khác làm cho một người, th́ Thiên Chúa vẫn quan pḥng để làm nó thành tốt cho người bị đối xử gian ác mà vẫn tôn trọng tự do của con người. Điều tốt Thiên Chúa quan pḥng ở đây phải được hiểu trong nhăn quan chung cuộc chứ không hoàn toàn theo ư con người được.

Chúng ta có thể được soi sáng khi đọc chuyện ông Yuse bị các anh em bán sang Aicập làm nô lệ. Thiên Chúa làm tất cả thành tốt đối với Yuse và gia đ́nh ông. Một người không tin vào Thiên Chúa quan pḥng có thể càm ràm về những điều ác anh em Yuse làm cho ông, nhưng với một người tin vào Thiên Chúa quan pḥng, họ vẫn b́nh an và tin tưởng vào Thiên Chúa cho dù gặp bao thập giá trên đời.

Thiên Chúa toàn tri. Ngài hiện diện với mọi hữu thể v́ không Ngài không ǵ hiện hữu và các hữu thể hiện hữu không thể làm được ǵ. Ngài biết mọi điều khi điều đó xảy ra, nhưng Ngài c̣n biết trước cả khi điều đó xảy ra nữa v́ nhờ Ngài mà mọi khả thể có thể thành tựu. V́ Ngài toàn tri nên khi một hữu thể tự do làm ǵ không hợp ư muốn Ngài, Ngài liền có chương tŕnh tuỳ theo hành vi cư xử của người đó. Chương tŕnh “mới” của Thiên Chúa cho người đó, và chương tŕnh “từ muôn thuở” cho người đó vẫn như nhau, v́ trước và sau đều là cách nói trong thời gian, c̣n Thiên Chúa th́ vượt ngoài thời gian v́ Ngài vĩnh cửu, Ngài không có biến dịch, không có thời gian.

Cách nói nhân h́nh về chương tŕnh Thiên Chúa định trước, làm người ta dễ hiểu lầm rằng con người khi phạm tội là không làm ǵ ngoài ư muốn của Ngài, nhưng thật sự không phải vậy v́ Thiên Chúa không muốn con người phạm tội, nhưng Ngài biết con người phạm tội. Với Ngài không có biết trước và biết sau, v́ khi nói biết trước và biết sau là nói trong thời gian, nên không làm mất tự do của con người.

V́ Thiên Chúa toàn tri, Thiên Chúa quan pḥng, nên Ngài là Đấng khôn ngoan. Thiên Chúa biết làm thế nào để tốt nhất đối với con người. Khao khát và được ở trong Thiên Chúa, con người sẽ được hạnh phúc v́ được Thiên Chúa là nguồn hạnh phúc.

Thiên Chúa quyền năng. Thiên Chúa quyền năng v́ với Thiên Chúa mọi sự đều có thể. Nếu nói Thiên Chúa không quyền năng, th́ chỉ nói trong tương quan với tự do Thiên Chúa ban cho con người. Sở dĩ người ta cảm tưởng Thiên Chúa không quyền năng v́ Thiên Chúa cho con người tự do, và con người có thể làm trái ư Thiên Chúa. Tuy dù con người làm trái ư Thiên Chúa, th́ Ngài vẫn biết (trước) và như vậy vẫn không ra khỏi sự quan pḥng của Ngài.

Qua vũ trụ thiên nhiên người ta có thể nhận ra sự hiện diện của Thiên Chúa và phần nào hiểu biết Ngài là ai. Qua thiên nhiên, người ta biết Thiên Chúa, và người ta gọi đây là mặc khải tự nhiên, v́ qua tự nhiên con người biết Thiên Chúa là ai.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG MẶC KHẢI

Qua ḍng lịch sử con người nhận thấy có nhiều tôn giáo. Nơi mỗi tôn giáo đều có những người được gặp gỡ Thiên Chúa một cách rất đặc biệt. Thiên Chúa đă đến với con người, muốn có tương quan với con người.

Những kinh nghiệm gặp gỡ Đấng Tối Cao và cách thức những người trong cùng một tôn giáo tôn kính Ngài, cho người ta biết về Thiên Chúa một cách khác, và có thể cái biết này sâu xa và thân thiết hơn những suy tư thuần lư qua vũ trụ tự nhiên.

Chẳng hạn nơi Ấn Độ giáo, có bao nhiêu nhà thần bí gặp gỡ Thiên Chúa và cho loài người những kinh nghiệm về Ngài. Kinh Rg Veda được người Ấn Độ giáo coi là lời được nghe, được mặc khải (Kinh Thánh).

Nơi Do Thái giáo, người ta thấy niềm tin Thiên Chúa đă can thiệp vào lịch sử dân Do Thái để yêu thương và bảo vệ họ, để làm họ thuộc về Ngài. Thiên Chúa đă đến và gặp gỡ Abraham, ông tổ dân Do Thái, để mời gọi ông bỏ quê cha đất tổ để đi đến nơi Ngài sẽ chỉ cho ông. Abraham đă vâng lời. Thiên Chúa đă ở với Abraham và đă cư xử rất thân thiết với ông. Thiên Chúa đă hiện ra và mời gọi Môsê đi giải phóng dân Do Thái khỏi Aicập; Môsê đă đáp trả; và Thiên Chúa đă ở với Môsê và hành động qua Môsê. Các thẩm phán cũng là những người được Thiên Chúa tuyển chọn để giải phóng dân khỏi bị những dân tộc lân bang hà hiếp; họ là những người thay Thiên Chúa để cai trị dân. Các ngôn sứ (tiên tri) là những người nói nhân danh Thiên Chúa, họ có kinh nghiệm về Thiên Chúa một cách rất đặc biệt theo niềm tin của người Do Thái giáo. Với dân tộc Do Thái, người ta nhận thấy Thiên Chúa muốn nói với toàn dân thông qua một số trung gian của Ngài.

Thiên Chúa là Đấng Tối Cao, Đấng Tuyệt Đối. Ngài là uyên nguyên của tất cả. Người ta gọi Ngài bằng những tên khác nhau. Người Do Thái gọi Ngài là Yahweh, là Thiên Chúa của Abraham của Isaac và của Yacóp. Người Hồi giáo gọi Ngài là Allah. Người theo đạo Cao Đài gọi Ngài là Thượng Đế. Người b́nh dân ở Việt Nam gọi Ngài là Ông Trời. Người theo đạo Công giáo gọi Ngài là Thiên Chúa.

Nơi Kitô giáo các tín hữu c̣n xác tín ḿnh biết sâu xa hơn về Thiên Chúa nhờ Đức Giêsu Kitô. Với Kitô hữu, Đức Giêsu là tột đỉnh mặc khải v́ Ngài chính là Thiên Chúa nhập thể. Nhờ Ngài tín hữu nhận biết hơn về Thiên Chúa, biết Thiên Chúa là Ba Ngôi Vị.

Trong những hàng tiếp sau đây chúng ta sẽ t́m hiểu về niềm tin Thiên Chúa Ba Ngôi.

 


 

III. THIÊN CHÚA ĐỐI VỚI DO THÁI GIÁO

 

 

 

Với người hữu thần nhưng không sống trong một tôn giáo nào, Thiên Chúa là ai?

Với một tín hữu của một tôn giáo, Thiên Chúa là ai? Chẳng hạn một Phật tử, một người Hồi giáo, v.v.?

Với người Do Thái giáo, Thiên Chúa là ai? Ở đây xin tŕnh bày Thiên Chúa đối với người Do Thái.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG TUYỂN CHỌN ABRAHAM

Thiên Chúa là ai, với Abrahm và dân Do Thái?

Thiên Chúa là Đấng mời gọi Abraham (St 12:1-3), tuyển chọn Abraham, Isaac, Giacóp, và là Thiên Chúa của Abraham, Isaac, và Giacóp. Thiên Chúa là Đấng yêu thương, tuyển chọn, và luôn gần gũi với các tổ phụ.

Thiên Chúa- Đấng Mời Gọi

St 12: 1-4 “ĐỨC CHÚA phán với ông Áp-ram: "Hăy rời bỏ xứ sở, họ hàng và nhà cha ngươi, mà đi tới đất Ta sẽ chỉ cho ngươi. Ta sẽ làm cho ngươi thanh một dân lớn, sẽ chúc phúc cho ngươi. Ta sẽ cho tên tuổi ngươi được lây lừng, và ngươi sẽ là một mối phúc lành.

Ta sẽ chúc phúc cho những ai chúc phúc cho ngươi; Ai nhục mạ ngươi, Ta sẽ nguyền rủa. Nhờ ngươi, mọi gia tộc trên mặt đất sẽ được chúc phúc."

Ông Áp-ram ra đi, như ĐỨC CHÚA đă phán với ông. Ông Áp-ram được bảy mươi lăm tuổi khi ông rời Kha-ran

Thiên Chúa- Đấng Luôn Lập Lại Lời Hứa

Thiên Chúa vẫn thường lập lại lời hứa này với Abraham: "Đừng sơ, Abram, Ta là khiên mộc cho ngươi; phần thưởng ngươi sẽ bội hậu. Abram thưa: Lạy Chúa Yạhweh, người sẽ ban ǵ cho tôi, trong khi tôi vô hậu ra đi c̣n kẻ thùa tự gia đ́nh tôi lại là Êliezệr. người ở Dama... Và này lời Yahweh phán với ông rằng: Nó sẽ không thừa kế ngươi đâu, những kẻ sẽ phát xuất tù ḷng dạ ngươi sẽ kế thừa ngươi. Người đă dẫn ông ra ngoài trời và phán: Hăy nh́n lên trời, và hay đếm tinh sao, nếu ngươi có tài đếm được chúng. Đoạn người phán bảo ông: Ḍng giống ngươi sẽ như thế. Và Abram đă tin vào Yahweh và sự ấy Người đă kể cho ông như sự công chính (St 15, 1-6).

Lời Chúa hứa với Abraham đang được thực hiện, nghĩa là, chưa hoàn toàn thành tựu.

Lời hứa ban phần đất cho Abraham và con cháu ông cũng được lập lại:

"Người đă phán với ông: Ta, Yahweh, Ta đă đem ngươi ra khỏi Ur của dân Kanđê, để ban cho ngươi đất này làm cơ nghiệp" (St 15, 7).

"Ngày hôm ấy Yahweh đă kết ước với Abraham rằng: cho ḍng giống người, Ta sẽ ban thửa đất này từ sông Ai cập cho đến sông Cả, sông Phớrát..." (St 15,18).

Giao ước là lời thề hứa long trọng có điều kiện kèm theo.

Thiên Chúa- Đấng Đối Xử Thân T́nh Với Abraham

Tương quan giữa Thiên Chúa và Abraham, cũng chính là tương quan giữa Thiên Chúa và con người.

Trong những đoan St 12 và St 15 cùng St 17, Thiên Chúa ĩà Đấng ban cho Abraham lời hứa và giao ước; c̣n trong St 18 Thiên Chúa cư xử thật thân t́nh đối với Abraham:

Thiên Chúa đă hiện ra cho Abraham nơi cây sồi Mamre dưới dạng ba người" (St 18, 1);

Thiên Chúa đă chấp nhận để được Abraham hầu hạ phục vụ (St 18, 3-5);

Yahweh đă tỏ cho Abraham biết những điều kín, những điều Người sắp làm (St 18, 16-21) sau khi đă tham hỏi tṛ chuyện với Abraham về những chuyện riêng của ông như gia đ́nh vợ con (St 18, 9-15).

Thiên Chúa- Đấng Đ̣i Hỏi

Yahweh Thiên Chúa đ̣i con người phải tin tưởng tuyệt đối vào Ngài.

Thiên Chúa đă phán với Abraham: "nơi Ysaac, ngươi sẽ có ḍng giống đội tên ngươi" (St 22, 2); nhưng chính Thiên Chúa đă phán cùng ông: "Abraham, ngươi hăy lấy con ngươi, con một ngươi, ngươi yêu dấu tức là Isaac, mà đi tới đất Moriyah và ở đó, hăy dâng nólàm của lễ thượng tiến trên một quả núi Ta sẽ tỏ cho ngươi" (St 22, 2).

Thiên Chúa- Đấng Ở Với Các Tổ Phụ

Lời hứa Thiên Chúa đă ban cho Abraham, Ngài lập lại với Ysaac: "Đừng xuống Ai cập; hăy ở lại trong xứ, ta sẽ nói cho ngươi. Hăy ngụ lại trong xứ này: Ta sẽ ở với ngươi, Ta sẽ chúc lành cho người và Ta sẽ ban cho ngươi, và ḍng giống ngươi tất cả xứ này. Ta sẽ giữ lời Ta thề với Abraham cha ngươi.

Ta sẽ cho ḍng giống ngươi nên đông đảo như sao trên trời, Ta sẽ ban cho ḍng giống ngươi tất cả các xứ này. Mọi dân thiên hạ sẽ lấy ḍng giống ngươi mà cầu phúc cho nhau, bởi chưng Abraham đă vâng nghe Lời Ta và đă giữ trọn đạo với Ta, các luật điều, các thánh chỉ của Ta" (St 26, 2-5).

Thiên Chúa nhận ḿnh là Thiên Chúa của Abraham.

Cũng tại Ghêrar này, "Yahweh đă hiện ra cho ông chính đêm ấy và phán: Ta là Thiên Chúa của Abraham, cha ngươi. Đừng sợ, v́ Ta ở với ngươi! Ta sẽ chúc lành cho ngươi, Ta sẽ cho ḍng giống ngươi nên đông đảo, v́ Abraham tôi tớ cua Ta" (St 26, 24).

Trong cả hai lần hiện rạ, Thiên Chúa đều hứa: "Ta sẽ ở với ngươi". Thiên Chúa ở với ai, người đó sẽ được chúc phúc. Lời chúc phúc ở đây thật cụ thể: ḍng giống đông đảo, và có đất làm phần cơ nghiệp (St 6 3. 4).

Thiên Chúa Của Abraham, Isaac, và Giacóp

Trong hai lần hiện ra, Thiên Chúa đều nhắc tới Abraham; ngoài những tên để chỉ Thiên Chúa như El Roy, El-Shaday, c̣n thấy xuất hiện một cách để chỉ Thiên Chúa: Thiên Chúa của Abraham (St 26, 24).

Thiên Chúa đă hiện ra với Giacóp trên đường ông tới Haran: "Giacóp chiêm bạo: th́ này có một thang cấp dựng trên đất, nhưng chóp đỉnh thấu trời. Và này có những thần sứ của Thiên Chúa lên lên xuống xuống trên đó. Và này Yahweh đứng bên chàng.

Người phán: Ta là Yahweh, Thiên Chúa của Abraham cha ngươi, Thiên Chúa của Ysaac. Đất ngươi đang nằm, Ta sẽ ban cho ngươi và ḍng giống ngươi. Ḍng giống ngươi sẽ đông như cát bụi bành trướng ra Đông Tây Nam Bắc. Mọi tông tộc trên trần sẽ lấy ngươi mà cầu phúc cho nhau.

Và này Ta sẽ ở cùng ngươi, Ta sẽ ǵn giữ ngươi khắp nơi ngươi đi, Ta sẽ đem ngươi về lại đất đai này v́ Ta sẽ không bỏ ngươi, sao cho đến lúc Ta hoàn tất các điều Ta phán với ngươi" (St 28, 12-15).

"Giacóp đă tỉnh giấc và nói: hẳn thật có Yahweh ở chốn này mà tôi không biết" (St 28, 16).

"Giacóp đă khấn với Chúa rằng: Nếu Thiên Chúa ở cùng tôi, và ǵn giữ tôi trên đường tôi đang đi, nếu người cho tôi có bánh ăn, áO mặc, nếu tôi được trở về nhà cha tôi b́nh an vô' sự, th́ Yahweh sẽ là Thiên Chúa của tôi và viên đá tôi đă dựng làm thạch trụ sẽ là nhà của Thiên Chúa.' Va trên mội điều Người ban cho tôi, tôi sẽ trích thập phân dâng Người"

(St 28, 20-22).

Đọc các tŕnh thuật ghi lại cuộc đời của Giacóp, người ta thấy quả thực Thiên Chúa đă dẫn dắt ông, đă đưa ông đi và dân ông về. Sau khi Giacóp đă có vợ con và tài sản, chính Thiên Chúa đă ra lệnh cho ông trở về: "Yahweh phán bảo Giacóp: Hăy trở về đất cha ông ngươi ở, về quê quán của ngươi và Ta sẽ ở cùng ngươi" (St 31, 3).

Yahweh Thiên Chúa đă hứa Ngài sẽ ở với ông, và điều này thể hiện qua cuộc đời của ông, qua những may mắn ông gặp trên đời, qua những tài sản ông kiếm được.

Điều này chính Giacóp cũng đă thấy khi ông đến Bêthel dâng lời tạ ơn Thiên Chúa: "hăy khử bỏ các thần xa lạ khỏi giữa các ngươi, hăy thanh tẩy ḿnh và thay y phục. Rồi ta hăy choi dậy đi lên Bêthel. Ở đó tôi sẽ làm tế đàn kính Thiên Chúa, Đấng đă nhậm lời tôi trong ngày quân bách, Đấng đă ở với tôi trên đường tôi đi" (St 35, 2-3).

Thiên Chúa đă ở với Giacóp để giải cứu ông, để độ tŕ ông làm ăn phát đạt.

Yahweh đă thành nguồn hạnh phúc của Giacóp.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG GIẢI PHÓNG DÂN

Khi ở bên Ai Cập, dân Do Thái khổ cực và kêu lên Thiên Chúa. Thiên Chúa là Đấng đă sai Môsê đến dẫn dân khỏi Aicập, luôn ở với dân bốn mươi năm trong hoang địa, và đưa dân vào đất hứa qua Giôsuê.

Thiên Chúa Can Thiệp Vào Lịch Sử Do Thái

Yahweh Thiên Chúa đă hiện ra cho Môsê nơi bụi gai bốc cháy nhưng không tàn, và Người phán: "khi ngươi dẫn dân ra khỏi Ai cập... các ngươi sẽ thờ Thiên Chúa trên núi này" (Xh 3, 12).

Biến cố Xuất Hành đi liền với giao ước trên núi Sinai, biến cố xuất hành hướng về giao ước tại Sinai.

Thiên Chúa- Đấng Cảm Thương

"Ta thấy rơ nỗi khổ của dân Ta bên Ai cập, và Ta đă nghe tiếng than chúng kêu lên trước

mặt đốc công, quả Ta đă biết các khổ đau của chúng" (Xh 3, 7)."

Thiên Chúa quyết định: "Nên Ta xuống giựt chúng thoát tay Ai cập và dân chúng ra Khỏi xứ ấy, lên xứ vừa đẹp vừa rộng, lên xứ chan ḥa sữa mật. Vậy bây giờ ngươi hăy đi. Ta sai ngươi đến với Pharaô; ngươi hăy đem dân của Ta, con cái Israel ra khỏi Ai cập" (Xh 3, 8. 10).

Thiên Chúa- Đấng Giải Phóng

Thiên Chúa giải phóng con dân Israel ra khỏi Ai cập, bởi v́ "Thiên Chúa đă nhớ lại giao ước của Người với Abraham, với Ysaac, với Giacóp" (Xh 3, 7. 10; 5, 1. 7; 7, 16. 26).

Thiên Chúa đă thương yêu và tuyển chọn Abraham cùng ḍng dơi ông, chính v́ vậy Ngài đă hướng dẫn cuộc đời của các tổ phụ, đă ở với các ngài, đă cho các ngài gặp may mắn trên đời, và bây giờ Ngài quyết định giải phóng con cái Israel ra khối Ai Cập.

Không phải v́ dân Israel luôn vâng theo lời Chúa mà Chúa giải phóng họ, nhưng v́ Ngài yêu thương và tuyển chọn họ.

Môsê được chọn làm người đưa dân Israel ra khỏi Ai Cập, v́ Thiên Chúa yêu thương dân Người, chứ không phải chỉ v́ Môsê.

Trong biến cố xuất hành, Yahweh Thiên Chúa là Đấng quyết định giải phóng dân Ngài khỏi ách nô lệ Ai Cập; chính Ngài đă tuyển chọn Môsê làm người dẫn dân Ngài ra khỏi Ai cập, và cũng chính Ngài đưa ra lư lẽ để nói với Pharaô: "Yahweh,Thiên Chúa của dân Hipri đă cho chúng tôi gặp Người. Vậy bây giờ, xin cho chúng tôi đi ba ngày đàng vào sa mạc tế lễ cho Yahweh Thiên Chúa của chúng tôi" (Xh 3, 18).

Thiên Chúa Yahweh là lá cờ giương cao của dân Israel trong biến cố giải phóng dân khỏi Ai cập: "Yahweh Thiên Chúa của Israel phán thế này: Hăy thả cho dân Ta đi, để chúng trẩy lễ mừng Ta trong sa mạc" (Xh 5, 1. 3; 7, 16. 26; 8, 4. 16; 9, 1. 13; 10, 3; 12, 31).

Thiên Chúa- Đấng Ban Thập Giới

Thập giới là điều khoản của giao ước Sinai giữa Yahweh và toàn dân Israel.

Luật thập giới tỏ lộ ư định của Yahweh cho toàn dân Israel, là điều khoản căn bản của giao ước giữa Thiên Chúa và dân Ngài; như vậy, giữ thập giới là giữ giao ước giữa Thiên Chúa và Israel, không giữ thập giới là hủy bỏ giao ước giữa Thiên Chúa và Israel (J. E. McKENZIE, art. "Aspects of Old Testament Thought", trong Jerome Biblical Commentary, p. 751).

Thiên Chúa- Đấng Yêu Thương và Nói Qua Trung Gian

Yahweh mặc khải Ngài là "Thiên Chúa chạnh thương, huệ ái, bao dung và đầy nhân nghĩa, tín thành. Ngài giữ nghĩa cho đến ngàn đời, chịu đựng lỗi lầm qua phạm, nhưng khống coi tội như thể vố can.' Ngài trị tội cha trên cOn cháu ba' bốn đời" '(Xh 34, 6-7).

Thiên Chúa Yahweh là Thiên Chúa t́nh yêu, kiên nhẫn và tha thứ.

Thiên Chúa đă nói với dân qua Môsê, và qua trung gian Môsê Thiên Chúa cũng nói với Pharaô và triều đ́nh Ai cập (Xh 19,19, 21-25; 20, 18-21).

C̣n với chính Môsê, Thiên Chúa đă nói với ông qua trung gian bụi gai gốc cháy nhưng không tàn (Xh 3). Sau đó, Môsê sống rất thân mật với Thiên Chúa và thường được Thiên Chua phán bảo ông, nhưng Kinh Thánh không cho biết Thiên Chúa phán bảo với ông qua trung gian nào.

Qua biến cố xuất hành và giao ước Sinai, Thiên Chúa mặc khải Ngài:

Thiên Chúa quyền năng, Đấng can thiệp vào ḍng lịch sử, Đấng giải phóng dân Israel khỏi ách nô lệ Ai cập, Đấng bảo trợ dân,

Thiên Chúa của dân Israel, Đấng làm dân Israel thành dân tư tế của Thiên Chúa, Đấng kư kết giao ước với dân Israel, Đấng biến dân Israel thành sở hữu của Ngài.

THIÊN CHÚA- ĐẤNG THÀNH TÍN

Thời kỳ thẩm phán kéo dài khoảng trên 200 năm, từ sau khi Yosua đưa dân vào đất hứa cho tới thời Israel có vua (khoảng từ 1210 đến 1000 trước công nguyên).

Dân bất trung thờ thần ngoại, Thiên Chúa để họ bị dân lân bang chiếm đánh hà hiếp bóc lột. Khổ quá họ kêu lên Thiên Chúa, Thiên Chúa sai các Thẩm Phán đến cứu họ.

Thiên Chúa Ở Với Các Thẩm Phán

Thẩm phán là những vị được Thiên Chúa "ở với" một cách đặc biệt (Tp 3, 10); họ là cứu tinh của dân tộc (Tp 3, 9.15) chứ không phải là những người được đặt để theo thói thường (Xh 18, 13-26).

Với Baraq, Thiên Chúa đă nói với ông qua tiên tri Đêbôrah (Tp 4, 1-10); Với Ghêđêô, thần sứ Yahweh đă hiện ra cho ông (Tp 6, 11-12) và Yahweh đă trao sứ mạng Cho ông (Tp 6, 16tt); Với Samson, ơn gọi đă h́nh thành từ lúc được thụ thai, ông là người được hiến thánh cho Thiên Chúa từ trong dạ mẹ "chính trẻ ấy sẽ khởi công cứu thoát Israel khỏi tay Philitin" (Tp 13, 5).

Sau thời thẩm phán, là thời kỳ vương quyền. Có thể nói vị thẩm phán cuối cùng là Samuel (1Sm 7, 2-17);

Samuel c̣n được coi là tiên tri, v́ Yahweh

Thiên Chúa đă nói với ông, và nói với dân qua ông (1Sm 3, 1-21); Samuel cũng là người đă xức dầu phong vương cho Saul (1Sm 10, 1tt) và cho David (1Sm 16).

Thiên Chúa Hành Động Qua Các Thẩm Phán

Những dân tộc đông phương lân cân của dân Israel cũng dùng những cách như "bói toán gieo quẻ để biết ư định của Thần Linh.

Có sự khác nhau rơ rệt giữa một thầy chiêm "chân thât" và một thầy chiêm "giả hiệu" dù ở nơi dân lân cân hay nơi dân tộc Israel: thầy chiêm giả hiệu buộc thần linh phải tỏ ư kiến qua việc tuân giữ các nghi thức, c̣n thầy chiêm chân thực lắng nghe Thiên Chúa v́ Ngài hoàn toàn tự do.

Con dân Israel phải chờ đợi câu trả lời của Thiên Chúa. Việc hỏi ư kiến này thường thuộc về nhiệm vụ của các nhà chiêm thị, va của cac tư tế (1Sm 1, 36; 22,15).

Dân Israel liên tục phản bội Chúa: thờ các thần ngoại; V́ vậy, Ngài đă phó nộp họ vào tay các dân tộc khác! Khổ cực, họ quay trở về với Chúa, và kêu xin Người; Thiên Chúa đă thương, và sai các thẩm phán đến cứu họ thoát khỏi tay những dân tộc khác.

Nhiều lần dân Israel phản bội Thiên Chúa, không tuân giữ giao ước, thờ các thần khác; nhưng Yahweh Thiên Chúa vẫn đáp cứu dân mỗi khi dân quay trở về với Thiên Chúa.

Những tŕnh thuật này cho thấy Thiên Chúa là Đấng thành tín, kiên nhẫn và tha thứ; c̣n Israel là dân cứng cổ, bất trung, luôn phản bội.

Qua thời đại các thẩm phán, các vua và các tiên tri, Thiên Chúa to cho thấy Ngài là Thiên chúa trung thành với giao ước. Dù dân không giữ giao ước, dù dân phan bội bất trung, th́ Thiên Chúa vân trung thành.

Thiên Chúa là Đấng bảo vệ giao ước, giúp dân tuân giữ giao ước; Ngài đă dùng những phương tiện khác nhau đê giúp dân trung thành với giao ước, trung thành với Ngài, chẳng hạn như cơ cấu vương quyền, cơ cấu tư tế và các tiên tri.

Nếu dân vân cứng ḷng, Ngài cho những tai hoạ đến để cảnh cáo dân, nhất là bằng biến cố lưu đày. Khi những cơ cấu vương quyền và tư tế, làm dân bê trễ không giữ giao ước, th́ Ngài băi bỏ những cơ cấu đó, thậm chí cả Ḥm Bia, Đền Thờ.

THIÊN CHÚA NHƯ CHA NHƯ ME

Thiên Chúa như cha (2Sm 7:14), như mẹ (Hos 11:1-9), và hơn cha hơn mẹ (Is 49:15-16).

Trong giai đoạn thời tiên tri, Thiên Chúa tỏ ḿnh là Đấng yêu thương dân Israel vô cùng.

Không bao giờ Người nở bỏ dân:

"Mẹ nào lại quên con đẻ của ḿnh? cạn ḷng thương đối với con dạ nó không? cho dù chúng quên được nữa, th́ phần Ta, Ta sẽ không hề quên ngươi (Is. 49, 15)".

"Làm sao Ta nỡ bỏ ngươi hỡi Ephraim, hay thí hẳn ngươi đi, hỡi Israel! làm sao ta nỡ bỏ ngươi như Adma, cho ngươi hóa tựa Xơboim? ḷng ta đảo lộn trong Ta, và mối chạnh thương sôi réo cả lên" (Hos. 11, 8).

Thiên Chúa là Thiên Chúa siêu việt, Ngài không suy nghĩ và hành động như người phàm, Ngài không cư xử với Ta nhự_Ta đáng tội: "Như trời cao hơn đất thế nào, th́ tư tưởng Ta cũng vượt quá tư tưởng các ngươi" (Is 55, 9), "V́ Ta là Chúa, chứ không phải người'phàm” (Hos 11, 9).

THIÊN CHÚA- ĐẤNG LÀM CHO SỐNG

1 Tay ĐỨC CHÚA đặt trên tôi. ĐỨC CHÚA dùng thần khí đem tôi ra, đặt tôi giữa thung lũng; thung lũng ấy đầy xương cốt. 2 Người đưa tôi đi ngang, đi dọc giữa chúng. Những xương ấy nằm la liệt trên mặt thung lũng và đă khô đét. 5 ĐỨC CHÚA là Chúa Thượng phán thế này với các xương ấy: Đây Ta sắp cho thần khí nhập vào các ngươi va các ngươi se được sống. 6 Ta sẽ đặt gân trên các ngươi, sẽ khiến thịt mọc trên các ngươi, sẽ trải da bọc lấy các ngươi. Ta sẽ đặt thần khí vào trong các ngươi và các ngươi sẽ được sống. Bấy giờ, các ngươi sẽ nhận biết chính Ta là ĐỨC CHÚA."

9 Người lại bảo tôi: "Ngươi hăy tuyên sấm gọi thần khí; tuyên sấm đi, hỡi con người! Ngươi hăy nói với thần khí: ĐỨC CHÚA là Chúa Thượng phán thế này: Từ bốn phương trời, hỡi thần khí, hăy đến thổi vào những người đă chết này cho chúng được hồi sinh.”

10 Tôi tuyên sấm như Người đă truyền cho tôi. Thần khí liền nhập vào những người đă chết; chúng được hồi sinh và đứng thẳng lên: Đó là cả một đạo quân lớn, đông vô kể.

Con người chỉ là tạo vật; đối với Thiên Chúa, con người như đất sét với người thợ gốm (Is 45, 9tt). Con người, là tạo vật được Yahweh Thiên Chúa yêu thương rất mực, đặc biệt con người đây lại là dân Israel. Nhưng con người, và đại biểu là con dân Israel, thật cứng ḷng cứng cổ, luôn bất trung cùng Thiên Chúa, luôn phản bội Ngài, phản bội giao ước.

Israel được gọi được chọn, được yêu thương cưng chiều, là để thành bí tích cho mọi dân mọi nước, nhằm giúp con người nhận biết Yahweh là Thiên Chúa, là Đấng yêu thương tất cả mọi người.

THIÊN CHÚA- NGUỒN KHÔN NGOAN

Khôn ngoan không phát sinh do con người, nhưng từ Thiên Chúa. "Khôn ngoan nhất nhất đều do tự Chúa, và từ đời đời hằng ở với Người"(Hc 1, 1). "Ta (khôn ngoan) đă xuất tự miệng Đấng tối cao, như áng mây Ta đă bao trùm trái đất" (Hc 24, 3). "Yahweh đă dựng nên Ta, tiên thường của công tŕnh Người. Từ trước mọi thời, ngay lúc khởi nguyên, Người đă dựng nên Ta, và cho đến đời đời, Danh Ta sẽ không phai (Hc 24, 9). “Từ đời đời, Ta đă được tấn phong, ngay từ đầu, trước khi đất khai sinh" (Cn 8, 22-23).

“22 Quả vậy, nơi Đức Khôn Ngoan, có một thần khí tinh tường và thánh thiện, duy nhất và đa năng, tinh tế và mau lẹ, minh mân và tinh tuyền, trong sáng và thản nhiên, lanh lợi và chuộng điều lành, 23 bất khuất, từ bi và nhân ái, cương quyết, vững vàng và điềm tĩnh, làm được mọi sự và quan tâm đến mọi điều, thấu suốt mọi tâm can, kể cả tâm can của những người trong sạch, thông minh, tinh tế nhất.

25 Đức Khôn Ngoan toả ra từ quyền năng Thiên Chúa và rực lên trong ngần từ Đấng Toàn Năng, nên không thể vương một t́ ố. 26 Đức Khôn Ngoan phản chiếu ánh sáng vĩnh cửu, là tấm gương trong phản ánh hoạt động của Thiên Chúa, là h́nh anh long nhân hậu của Người". 27 Dầu chỉ một ḿnh, Đức Khôn Ngoan vân có thể làm được mọi sự ; luôn luôn bất biến, Đức Khôn Ngoan đổi mới được muôn loài. Từ thế hệ này qua thế hệ khác, Đức Khôn Ngoan ngự vào những tâm hồn thánh thiện, biến họ nên "bạn hữu' của Thiên Chúa, nên ngôn sứ của Người. 28 Thiên Chúa chỉ yêu chuộng những người chung sống với Đức Khôn Ngoan. 29 Đức Khôn Ngoan rực rỡ hơn mặt trời, trổi vượt muôn tinh tú. So với Đức Khôn Ngoan, ánh sáng c̣n kém xa” (Kn 7:22-29).

 

Với dân Do Thái chúng ta thấy: Thiên Chúa sáng tạo vũ trụ vạn vật. Đau khổ và sự chết là hậu quả của tội; hạnh phúc đích thực tùy thuộc tương giao của con người với Thiên Chúa.

Thiên Chúa đă yêu thương và tuyển chọn Abraham: chính Ngài đă kêu gọi và lập giao ước với Abraham, trở thành Thiên Chúa của Abraham, Ysaac, Giacóp.

Thiên Chúa đă giải phóng dân Israel khỏi ách nô lệ Ai cập, Ngài trở thành Đấng giải phóng, bảo trợ, cứu chuộc dân; Thiên Chúa lập giao ước với dân Israel trên núi Sinai, ban lề luật cho dân, làm dân Israel thành dân riêng của Ngài, cho Israel thành dân tư tế, dân trung gian giữa Thiên Chúa và các dân khác, làm dân Israel thành dân qua đó các dân tộc khác được chúc phúc.

Cho dù dân Israel có phản bội, th́ Ngài vẫn là Thiên Chúa trung thành; Ngài ban các thẩm phán để cứu dân, Ngài ban các tiên tri để giúp dân trở lại với Ngài, để dân tuân giữ giao ước của Ngài với dân.

Con người và dân Israel luôn luôn phản bội, nhưng qua đó Thiên Chúa cho thấy Ngài là Thiên Chúa giàu ḷng thương xót và nhân từ, Ngài luôn tha thứ cho con người.

Thiên Chúa là Đấng ban khôn ngoan đích thực cho con người; sự khôn ngoan đích thực không chỉ nằm trên b́nh diện tri thức ngọn nguồn sự vật, nhưng chủ yếu hệ tại cuộc sống. Sự khôn ngoan đích thực là kính sợ Thiên Chúa và tuân giữ lề luật giao ước.

 

 

 

 


IV.NIỀM TIN “CHA-CON-THÁNH THẦN” NHƯ DỮ KIỆN

Từ vị thế con người hôm nay, tôi tra vấn về niềm tin Thiên Chúa Ba Ngôi.

Nhờ đâu tôi biết Thiên Chúa Ba Ngôi? Tôi biết Thiên Chúa là Ba Ngôi nhờ cha mẹ dạy bảo, các thầy cô dạy giáo lư, các linh mục giảng thuyết trong thánh lễ.

Tôi tự hỏi, vậy nhờ đâu những người này biết Thiên Chúa Ba Ngôi? Họ cũng như tôi, họ nhận niềm tin từ cha mẹ, từ các thầy cô dạy giáo lư. Nếu đi lên măi, tôi bắt gặp các nhà truyền giáo tới rao giảng Tin Mừng. Nhưng nhờ đâu các nhà truyền giáo nhận biết Thiên Chúa Ba Ngôi? Những người này cũng nhờ cha mẹ thầy cô dạy cho biết. Nếu đi lên măi, tôi sẽ gặp niềm tin của các tông đồ.

 “Tôi tin Giáo Hội duy nhất, thánh thiện, công giáo, và tông truyền.” Đức tin của tôi là đức tin tông truyền, nghĩa là, nhờ các tông đồ mà có, truyền từ các tông đồ cho đến tôi. Người ta có thể nhận ra đức tin của các tông đồ và của cộng đoàn Kitô hữu sơ khai qua các nghi thức cử hành lễ rửa tội, qua phụng tự Thánh Thể, qua những lời cầu khẩn của cộng đoàn sơ khai, và đặc biệt qua bộ Tân Ước.[116]

A. NIỀM TIN “ĐỨC GIÊSU KITÔ NGỰ BÊN HỮU THIÊN CHÚA”

Đức Giêsu đă sống lại. Nhóm 10 tông đồ tin Đức Giêsu đă phục sinh vào buổi chiều ngày thứ nhất khi Đức Giêsu Phục Sinh hiện ra cho họ (Ga.20, 19-23). Riêng tông đồ Thomas th́ măi một tuần sau ông mới tin Đức Giêsu phục sinh (Ga.20, 24-29). Theo Tin Mừng Máccô, không có tông đồ nào tin Đức Giêsu Phục Sinh nếu họ không được tận mắt thấy Đấng Phục Sinh (Mc.16, 9-14).

1. Đức Giêsu- Người Nazarét

Đấng Phục Sinh là ai? Trong bài giảng đầu tiên của Phêrô vào ngày lễ Ngũ Tuần, Phêrô cho người ta biết Đức Giêsu là người làng Nazarét, Ngài đă làm nhiều điềm thiêng dấu lạ, người Do Thái đă giết Ngài, và Thiên Chúa đă cho Ngài sống lại. Các tông đồ là những chứng nhân các điều đó (Cv.2, 32).

Tŕnh thuật về Đức Giêsu cho thấy Ngài là con bác thợ, tên mẹ Ngài là Maria, và anh em họ hàng Ngài sống giữa dân làng Nazarét (Mc.6, 3; 1,9). Chắc hẳn khi c̣n ở Nazarét trước khi đi rao giảng, Ngài đă sống cuộc đời không có ǵ đặc biệt để khi trở về quê hương rao giảng, dân làng không kính phục Ngài. Họ biết đời sống và thân thế của Ngài.

Khi c̣n sống với Đức Giêsu, các tông đồ cũng không biết rơ về con người đặc biệt của thầy ḿnh. Các ông không tin Ngài sống lại cho dù Ngài đă báo trước ba lần (Mc 16, 9-14); tuy nhiên, sau biến cố Đức Giêsu phục sinh, các ông biết rơ hơn về Đức Giêsu. Trong ngày lễ Ngũ Tuần, Phêrô cùng các tông đồ nhận ra, Thiên Chúa đă đặt Đức Giêsu Phục Sinh làm Đức Chúa và làm Đấng Kitô (Cv.2, 36).

2. Đức Giêsu Phục Sinh- Lên Trời Ngự Bên Hữu Thiên Chúa

Khi Đức Giêsu c̣n đang sống đời tại thế với các tông đồ, không có ai biết Ngài là Thiên Chúa. Đă ba lần Đức Giêsu báo Ngài sẽ bị bắt, bị giết, và sau ba ngày Ngài sẽ sống lại (Mc.8, 31; 9, 31; 10, 33-34), thế nhưng không có tông đồ nào đă tin Ngài sống lại, thậm chí cả khi các chị phụ nữ được thấy Ngài sống lại về báo tin (Mc.16, 9-14). Họ chỉ tin Đức Giêsu phục sinh khi chính Đức Giêsu phục sinh hiện ra cho họ.

Sau khi được Đấng Phục Sinh hiện ra cho, với ơn trợ giúp của Thánh Thần, các tông đồ ngày càng biết hơn về Đức Giêsu thầy ḿnh hơn. Các ông nhớ lại những ǵ Đức Giêsu đă nói khi c̣n sống đời tại thế với các ông (Ga.14, 26), và nhờ đó các ông nhận ra Ngài có quyền tha tội (Mc.2, 5.7), Ngài có trước Abraham (Ga.8, 57-58), Ngài và Cha là một (Ga.10, 30), Ngài ngự bên hữu Thiên Chúa (Mc.14, 62), Ngài ngang hàng với Thiên Chúa, Ngài là Thiên Chúa (Ga.10, 33).

Tin mừng nhất lăm c̣n dùng một từ ngữ khác để chỉ thần tính của Đức Giêsu: lên trời. Lên trời, là từ ngữ rất chủ quan và hàm hồ. Trời trên đầu tôi, nhưng như vậy có thể là cả phía trên đầu tôi hoặc phía dưới chân tôi, nếu so sánh phía đầu tôi với phía đầu người đứng đối diện tôi qua tâm trái đất, người đang ở cách tôi 12 tiếng đồng hồ. Như vậy, tôi không được hiểu từ ngữ “lên trời” theo nghĩa đen, nhưng phải hiểu, lên trời là một từ ngữ dùng để chỉ Đức Giêsu được siêu tôn.

Ngài lên trời (Cv.1, 9; Lc.24, 51) để ngự bên hữu Thiên Chúa (Mc.16, 19). Theo tin mừng Máccô, Đức Giêsu bị kết án tử h́nh v́ nhận ḿnh “ngự bên hữu Thiên Chúa và đến trong vinh quang” (Mc.14, 62). Người Do Thái coi đây là lời nói phạm thượng, dám cho ḿnh ngang bằng Thiên Chúa. Niềm tin Đức Giêsu lên trời ngự bên hữu Thiên Chúa, là niềm tin Đức Giêsu là Thiên Chúa.

B. THÁNH THẦN- ĐẤNG TRỢ GIÚP

Nhờ nhớ lại những lời của Đức Giêsu khi Ngài c̣n tại thế, các tông đồ nhận ra một Đấng mà Đức Giêsu đă đề cập đến khi Ngài c̣n đang sống với các ông: Đấng trợ giúp- Thần Khí sự thật- Thánh Thần.

Theo Tin Mừng, Đức Giêsu đă đề cập đến Thánh Thần như một ngôi vị.

Tác giả tin mừng theo thánh Gioan cho biết, với Đức Giêsu, Thánh Thần là Đấng Cha sai đến nhân danh Đức Giêsu, để Ngài ở măi với con người (Ga.14, 16). Thánh Thần là Đấng dạy dỗ các tông đồ mọi nơi mọi lúc, là Đấng làm chứng về Đức Giêsu (Ga.14, 26; 15, 26), là Đấng dẫn các tông đồ đến sự thật trọn vẹn (Ga.16, 13).

Tác giả sách Công Vụ Tông đồ đề cập tới Thánh Thần 62 chỗ, và 18 trong số đó nói về Thánh Thần như ngôi vị; chẳng hạn Thánh Thần nói (1, 16; 8, 29; 10, 19; 11, 12; 13, 2; 28, 25), cấm (16, 6), nghĩ (15, 28), chỉ định (20, 28), sai gởi (13, 4), làm chứng (5, 32; 20, 23), đem đi (8, 39), ngăn cản (16, 7), bị lừa dối (5, 3), thử thách (5, 9), chống lại (7, 51 cf 6, 10).

Theo thư thứ nhất của thánh Phêrô, Thánh Thần làm chứng: “Các ngôn sứ đă nghiên cứu t́m hiểu ơn cứu độ này, và đă tuyên sấm về ân sủng dành cho anh em. Thần Khí Đức Kitô ở nơi các ngài, đă báo trước những đau khổ dành cho Đức Kitô, và vinh quang đến sau những đau khổ đó , nên các ngài t́m hiểu xem Thần Khí muốn cho thấy việc đó xảy ra vào thời nào, trong hoàn cảnh nào” (1Pr 1, 10-11).

Theo thư thứ nhất gởi Timôthê, Thánh Thần “nói”: “Thần Khí phán rơ ràng: vào những thời cuối cùng, một số người ….” Theo thư gởi tín hữu Do Thái, Thánh Thần nói và làm chứng: “V́ thế, như lời Thánh Thần phán: ngày hôm nay nếu các ngươi nghe tiếng Chúa th́ chớ cứng ḷng…” (Dt 4, 1).[117]

C. NIỀM TIN “CHA- CON- THÁNH THẦN”

Các tông đồ chỉ nhận biết Đức Giêsu ngang bằng Thiên Chúa và là Thiên Chúa sau biến cố Đức Giêsu phục sinh, chứ c̣n khi Đức Giêsu c̣n đang sống đời tại thế với các tông đồ th́ chưa có ai biết chân tướng của Đức Giêsu.

Tân Ước là bộ sách được viết sau biến cố Phục Sinh, nó xuất hiện vào hậu bán thế kỷ thứ nhất. Tác phẩm xuất hiện đầu tiên của Tân Ước là hai thư của thánh Phaolô gởi tín hữu Thessalonica, được viết khoảng năm 52-53, tác phẩm cuối cùng của Tân Ước là sách tin mừng Yoan, được h́nh thành khoảng cuối thế kỷ thứ nhất. Bản văn Tân Ước cho thấy đức tin của các tông đồ và các Kitô hữu tiên khởi. Trong Tân Ước không thấy có chữ “Ba Ngôi,” từ ngữ “Ba Ngôi” (Τριας, Trinitas, Trinity, Trinité) chỉ xuất hiện đầu tiên trong tác phẩm bằng tiếng Hylạp của Theophilus of Antioch (Ad Autolycum, khoảng năm 181, Τριας) và bằng tiếng Latin của Tertulian (Adversus Praxeam, khoảng năm 213, Trinitas).[118]

Nơi Tân Ước người ta không t́m thấy nhiều chỗ gọi đích danh Đức Giêsu hay Thánh Thần là Thiên Chúa, nhưng có nhiều chỗ đề cập đến bộ ba Cha, Con hay Đức Giêsu Kitô, và Thánh Thần. Điều này hàm chứa các tông đồ và các Kitô hữu sơ khai đă nhận biết Đức Giêsu và Thánh Thần ngang bằng Thiên Chúa, và là Thiên Chúa.

1. Trong bản văn Tân Ước

Có nhiều bản văn trong Tân Ước đề cập bộ ba Thiên Chúa, Đức Giêsu, và Thánh Thần như Mt.28, 19; Rm. 8,11; 1Cor.6, 11;12, 4tt; Gl.3, 11-14; Dt.10, 29; 1Pr.1, 2.

a. Phụng Tự Phép Rửa

Bộ ba Cha, Con, và Thánh Thần xuất hiện trong tin mừng theo thánh Matthêu: “Các con hăy đi giảng dạy cho muôn dân, làm phép rửa cho họ nhân danh Cha, Con, và Thánh Thần, dạy họ tuân giữ những điều Thầy đă truyền cho các con. Này đây Thầy ở cùng các con mọi ngày cho đến tận thế” (Mt.28, 19-20).

b. Vinh Tụng Ca

Vinh tụng ca (doxologies) cũng là một bằng chứng cho thấy Kitô hữu tin Đức Giêsu là Thiên Chúa. Vinh tụng ca cũng được t́m thấy trong Tân Ước, đặc biệt trong các thư của Phaolô.

Hai vinh tụng ca trong Tân Ước tôn vinh Đức Kitô:

·         ”Anh em hăy lớn lên trong ân sủng và trong sự hiểu biết Đức Giêsu Kitô là Chúa và là Đấng Cứu Độ chúng ta. Xin kính dâng Người vinh quang, bây giờ và cho đến muôn đời. Amen” (2Pr.3, 18).

·         ”Người (Đức Giêsu Kitô) đă yêu mến chúng ta và lấy máu ḿnh rửa sạch tội lỗi chúng ta, làm cho chúng ta trở thành vương quốc và hàng tư tế để phụng sự Thiên Chúa là Cha của Người: kính dâng Người vinh quang và uy quyền đến muôn thuở muôn đời. Amen.” (Kh.1, 5b-6).

Vinh tụng ca Rm.9, 5 có nhiều tranh căi. Tùy theo vị trí của dấu chấm, mà bản văn có ư nghĩa khác nhau.

·         Dấu chấm được đặt ở cuối câu: ὧν οἱ πατέρες, καὶ ἐξ ὧν ὁ χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα, ὁ ὢν ἐπὶ πάντων, θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Dưới đây là bản dịch của Các Giờ Kinh Phụng Vụ: “và sau hết, chính Đức Kitô, xét theo huyết thống, cũng cùng một ṇi giống với họ. Người là Thiên Chúa, Đấng vượt trên mọi sự. Chúc tụng Người đến muôn thuở muôn đời.”

·         Dấu chấm được đặt sau chữ “theo xác thịt”: ὧν οἱ πατέρες, καὶ ἐξ ὧν ὁ χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα. ὁ ὢν ἐπὶ πάντων, θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Như vậy, bản văn có thể được dịch là: “và sau hết, chính Đức Kitô, xét theo huyết thống, cũng cùng một ṇi giống với họ. Thiên Chúa là Đấng vượt trên mọi sự, chúc tụng Người đến muôn thuở muôn đời.”

·         Dấu chấm được đặt sau chữ “vượt trên mọi sự”: ὧν οἱ πατέρες, καὶ ἐξ ὧν ὁ χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα, ὁ ὢν ἐπὶ πάντων. θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν. Bản văn có thể được dịch: “và sau hết, chính Đức Kitô, xét theo huyết thống, cũng cùng một ṇi giống với họ, Người vượt trên tất cả. Chúc tụng Thiên Chúa đến muôn thuở muôn đời.”

Phải nói rằng, đa số các giáo phụ chấp nhận lập trường cho rằng dấu chấm ở cuối câu; tuy nhiên những thủ bản cổ nhất lại cho thấy dấu chấm được đặt ở sau chữ “theo xác thịt, theo huyết thống;” bản Vaticanus (codexVaticanus) có dấu chấm phẩy; bản Ephraemi (codex Ephraemi) có dấu chấm.[119]

Hai vinh tụng ca trong Dt.13, 20-21 và 2Tm.4, 18 có thể được hiểu tôn vinh cả Cha lẫn Đức Kitô.[120]

c. Lời Cầu Nguyện

Trong Tân Ước, người ta cũng ghi nhận một số lời cầu nguyện được dâng lên Đức Kitô:

Lời cầu phúc cũng là lời cầu nguyện:

“Nếu anh em cầu xin Thầy bất cứ điều ǵ nhân danh Thầy, Thầy sẽ ban cho anh em” (Ga.14, 14). Một số thủ bản bỏ chữ Thầy, nhưng theo Wainwright, những thủ bản tốt nhất đều thấy có chữ Thầy.[121]

2. Trong các chứng từ khác

Vào thời của bộ Tân Ước được h́nh thành, cũng có những tác phẩm khác. Các tác giả và tác phẩm được sống cùng thời  với các tông đồ, được gọi là các tông phụ (apostolic fathers), chẳng hạn Clement of Rome (giáo hoàng 92-101, viết Ad Corinthios khoảng năm 96/98), Ignatius of Antioch (†107), Polycarp (70?-156, viết Ad Philippenses, sau 107), Papias (những bản viết vào khoảng năm 130), thư của Barnabas (96/98), thư gởi Diognetus (tk.2), sách Didache (90/100).[122] Những bản văn này cho thấy đức tin các Kitô hữu thời khởi đầu. Thời này chưa có học thuyết ba ngôi theo nghĩa hẹp.

Sau thời các tông phụ là thời các nhà hộ giáo (apologists). Thời này ở vào thế kỷ thứ hai, chẳng hạn như Aristides (viết Apologia khoảng 140), Justin tử đạo (viết Apologia 150/155), Athenagoras (viết Legatio pro Christianis, khoảng 177), Tatian (viết Adversus Graecos oratio, khoảng 165), Theophilus of Antioch (viết Ad  Autolycum, khoảng 181/182). Vào thời này, các Kitô hữu trí thức cố gắng giải thích đức tin Kitô giáo để người ngoại đạo khỏi hiểu lầm. Đây cũng là thời nhiều Kitô hữu cố gắng giải thích những mầu nhiệm trong đạo, họ có thể là những thần học gia nhưng cũng có thể là những người lạc giáo.

Ngoài bộ Tân Ước, các nghi thức phụng tự như nghi thức phép rửa, nghi thức Thánh Thể, cũng phản ánh đức tin vào Cha, Con, và Thánh Thần của cộng đoàn Giáo Hội sơ khai.

a. Phụng Vụ Phép Rửa

Nghi thức rửa tội trong thế kỷ đầu cũng ghi nhận bộ ba Cha, Con, và Thánh Thần. Niềm tin Thiên Chúa là Cha, Con, và Thánh Thần là niềm tin của các tông đồ và các Kitô hữu tiên khởi.

Người ta đọc thấy trong sách Didache, c̣n được gọi là Giáo Thuyết của 12 Tông Đồ (Doctrina 12 Apostolorum) h́nh thành vào khoảng năm 90/100: “Về phép rửa, hăy làm phép rửa thế này: sau khi đă nói tất cả trước, hăy làm phép rửa nhân danh Cha và Con và Thánh Thần trong ḍng nước chảy.”[123]

Justin (100-163) cũng cho thấy lời tuyên xưng Ba Ngôi tại phép rửa: “Rồi họ được chúng tôi dẫn tới nơi có nước, và họ được tái sinh cùng một cách thức như chúng tôi đă được tái sinh. Thực vậy nhân danh Cha của vũ hoàn và Thiên Chúa, và của Đấng cứu độ Giêsu Kitô, và của Thánh Thần, họ được tẩy rửa trong nước.”[124]

Irenaeus (140-202) cũng đă rất quen thuộc với lời tuyên xưng Ba Ngôi ở phép rửa.[125] 
Nơi Hippolytus of Rome người ta cũng nhận ra lời tuyên tín ba phần tử trong ba câu hỏi tại phép rửa.[126]

Tertullian (160-222) cho rằng Giáo Hội được xây nền trên lời tuyên xưng Ba Ngôi: “V́ ở đâu có ba, nghĩa là, Cha, Con, và Thánh Thần, th́ ở đó có Giáo Hội là thân thể của ba này.”[127]

Hilary of Poitiers (315-366) và Augustine (354-430) cho rằng mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi được diễn tả đầy đủ trong phép rửa.[128]

b. Phụng Vụ Thánh Thể

Trong nghi thức Thánh Thể, khi Didache chưa nói rơ về Thánh Thần, th́ nơi Justin đă thấy có cơ cấu Ba Ngôi.[129]

Trong Truyền Thống Tông Đồ (Apostolic Tradition) của Hippolytus người ta cũng thấy cơ cấu Ba Ngôi rơ ràng: “Chúng con ta ơn Thiên Chúa qua người Con của Ngài là Đức Giêsu Kitô, Đấng Ngài đă sai đến vào những ngày cuối cùng như Đấng Cứu Độ và Đấng Giải Phóng… Và Con của Ngài đă được mặc khải nhờ Thánh Thần.”[130]

 


 

V. SUY TƯ GIẢI THÍCH VỀ THIÊN CHÚA

Cái nh́n về Đức Kitô liên hệ mật thiết đến cái nh́n về Thiên Chúa. Nếu không tôn trọng thiên tính của Đức Giêsu, th́ không thể giải thích đúng đắn về Thiên Chúa, về Đức Giêsu Kitô, và về Thánh Thần. Đứng trước niềm tin rất đặc biệt vào Đức Giêsu, người ta ghi nhận có nhiều giải thích. Dưới đây xin đề cập đến giải thích của những người theo ngộ thuyết (gnosticism), rồi đến giải thích của một số người Do Thái chủ trương nhất chủ thuyết (monarchianism), và sau đó giải thích của một số người Hylạp coi nhẹ nhân tính của Đức Giêsu (docetism).

Một số Kitô hữu gốc Do Thái muốn bảo vệ niềm tin độc thần đến độ hầu như phủ nhận thần tính của Đức Giêsu, họ cho rằng Đức Giêsu là một tiên tri xuất chúng nhưng không phải Thiên Chúa. Thư thứ nhất của thánh Gioan chống lại quan điểm này: “Ai thắng được thế gian nếu không phải là người tin rằng Đức Giêsu là Con Thiên Chúa?” (1Ga.5, 5).

Một số Kitô hữu gốc Hylạp lại coi nhẹ nhân tính của Đức Giêsu, cho rằng Đức Giêsu chỉ có vẻ là người thôi chứ không là người thật. Những người chủ trương như vậy được gọi là những người ảo thân thuyết (docetists). Thư thứ nhất của thánh Gioan chống lại quan điểm này: “Căn cứ điều này, anh em nhận biết thần khí của Thiên Chúa: thần khí nào tuyên xưng Đức Giêsu Kitô là Đấng đă đến và trở nên người phàm, th́ thần khí đó bởi Thiên Chúa” (1 Ga.4, 2). Thánh Ignatius of Antioch (†107) trong thư  gởi Smyrnaeos (Smyrn.2) cho rằng nếu phủ nhận thân xác của Đức Giêsu là phủ nhận việc cứu độ, v́ nếu Đức Giêsu chỉ có vẻ có thân xác, th́ Ngài cũng chỉ có vẻ cứu độ con người mà thôi.

A. NGƯỜI THEO NGỘ THUYẾT

Ngộ thuyết (gnosticism) rất đa dạng và phức tạp, cần phân biệt ngộ thuyết thường như vẫn hiểu, và ngộ thuyết Kitô. Ngộ thuyết nói chung cho rằng con người cần ư thức bản tính thần linh của ḿnh. Con người đă bị sa ngă, đắm ch́m trong cuộc sống xác thịt và vật chất; v́ thế con người phải t́m cách bằng nhận thức, thoát khỏi hiện hữu này. Ư thức về nguồn gốc thần linh của ḿnh, đă là được cứu độ rồi.

Kitô hữu theo ngộ thuyết (gnosticism) cũng có cách giải thích riêng về Đức Giêsu.[131] Họ có tham vọng giải thích lại Kitô Giáo, một cách cụ thể, giải thích mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi bằng những phạm trù ngộ thuyết[132].

Cérinthe, một Kitô hữu theo ngộ thuyết, xuất hiện thời tin mừng và các thư Gioan. Cérinthe phủ nhận Đức Giêsu là Thiên Chúa; ông phân biệt Đức Giêsu và Đức Kitô. Với Cérinthe, Đức Giêsu chỉ là một người, là con không chỉ của Maria nhưng của Giuse nữa, nhưng trổi vượt trên người khác bởi sự cẩn trọng, sự công chính, và sự khôn ngoan. Sau khi chịu phép rửa, Thiên Chúa tối cao, chứ không phải Tạo Hóa, đă ban Thánh Thần cho Ngài, được gọi là Kitô, dưới h́nh chim câu. Từ đó, Đức Giêsu bắt đầu loan báo Vị Thiên Chúa vô minh, và làm nhiều phép lạ. Trước khi chết, Thánh Thần, Đấng Kitô, đă bỏ Đức Giêsu, chết như một người b́nh thường (xem 1Ga.5, 5; Ga.1, 29-34). Cerinthe chấp nhận chứng từ của Thánh Thần trong nước phép rửa, nhưng phủ nhận chứng từ Thánh Thần bởi máu (xem Ga.19, 31-37). Theo Cérinthe, con người được cứu độ không phải bởi máu Đức Kitô, nhưng nhờ nhận một mặc khải của Thiên Chúa Cha vô minh và không phải là tạo hóa. Cérinthe phủ nhận thần tính sáng tạo và công tŕnh cứu độ của Đức Giêsu. Cérinthe là người đầu tiên Hylạp hóa tín điều Kitô. Những người theo phái Arius sau này lập lại điều trên mặc dầu bằng một cách thức khác.[133]

Valentin và những người theo ông ta, muốn giải thích sự phát sinh của Lời và sự phát xuất của vật chất, cũng như sự nhiệm xuất của Thần Khí và sự phát xuất của Giáo Hội thiêng liêng trong thế giới này. Ư tưởng chính yếu của phái Valentin là mối dây giữa việc nhiệm xuất của Thần Khí và việc tạo dựng vật chất. Có một sự tương tự loại suy giữa Thần Khí và vật chất, Lời và h́nh thể. Họ đồng hóa Thần Khí và Khôn Ngoan. Thần Khí- Khôn Ngoan là mẹ của Lời. Khởi từ yếu tính thần linh, Cha h́nh thành h́nh ảnh của Ngài, và cũng tương tự loại suy như vậy, từ vật chất mà Thiên Chúa h́nh thành thế giới. Theo các nhà ngộ thuyết, Thần Khí- Khôn Ngoan chỉ là ngôi vị khi tạo dựng; và bởi đó trở nên nguyên lư thánh hóa thế giới.[134] Những tên tuổi nổi tiếng của ngộ thuyết kitô có thể kể là “Valentin, Marcion, Saturnin, và Basilide…”[135].

Nhiều tác giả chống lại những tư tưởng ngộ thuyết kitô, chẳng hạn:
Irenaeus of Lyon (140†202) viết Adversus Haereses và Demonstratio Praedicationis Evangelicae;
Tertullian (160†223) viết Adversus Marcionem khoảng năm 208, viết Adversus Valentinianos, và Adversus Praxeam khoảng năm 218;
Hippolytus viết Adversus Graecos khoảng năm 222;
Origen (186†255) viết Contra Celsum khoảng năm 248.

B. NHẤT CHỦ THUYẾT

Trong nỗ lực giải thích đức tin Kitô giáo, mọi tín hữu xác tín ḿnh phải bảo vệ niềm tin độc thần, tuy nhiên có một số người cho rằng họ mới là người bảo vệ niềm tin độc thần cách đúng đắn. Họ nhận ḿnh là những người theo thuyết nhất chủ (monarchianism). Thuyết nhất chủ có nhiều dạng, và có thể tồn tại với những đệ tử trong ḍng lịch sử.

1. H́nh Thái Thuyết

Thuyết nhất chủ h́nh thái (modalist monarchianism) cho rằng Thiên Chúa là duy nhất: Cha, Con, và Thánh Thần chỉ là những h́nh thái khác nhau của Thiên Chúa; với lập luận như vậy, Cha chịu khổ nạn nơi Đức Giêsu, v́ thế người ta gọi họ là những người theo khổ phụ thuyết (patripassionism).

2. Hạ Phục Thuyết

Nhất chủ thuyết động (dynamic monarchianism) giải thích Đức Giêsu không là Thiên Chúa nhưng là một người đặc biệt, có quyền năng đặc biệt (dynamic), được nhận làm Con (dưỡng tử thuyết: adoptionism), nên Đức Giêsu kém hơn Thiên Chúa (hạ phục thuyết: subordinationism).

Vài tên tuổi của những người giải thích sai lạc về Đức Giêsu Kitô: Theodotus, Asclepiodotus, Artemas, Paul of Samosata.

Paul of Samosata là giám mục Antioch, và bị kết án bởi công đồng tại thành phố này năm 268. Khó nói chính xác về tư tưởng của Paul of Samosata, nhưng dường như ộng chủ trương Con và Thánh Thần chỉ là những cái tên được gán cho con người Giêsu Kitô và ân sủng được ban cho các tông đồ; theo Paul of Samosata, Lời là sự thông truyền vô ngă từ Thiên Chúa, chứ không là một hiện hữu cá nhân, hầu Thiên Chúa chỉ là một ngôi vị; sự phân biệt ba “ngôi” chỉ là những trừu xuất trừ khi chúng được dùng như những từ ngữ truyền thống như Con và Thánh Thần, quy chiếu về con người Giêsu và ân sủng của Thiên Chúa trong Giáo Hội.[136]Paul of Samosata cho rằng Đức Giêsu Kitô có một quyền năng đặc biệt. Kitô học của ông là Kitô học dưỡng tử (Adoptionist Christology).

Sabellius có lẽ là Praxeas mà Tertullien đă phản bác trong Adversus Praxeam (213/218) khi bảo vệ giáo lư về Ba Ngôi. Với Sabellius, Thiên Chúa là Đấng duy nhất, là Cha và là Đấng ban lề luật trong Cựu Ước, nhập thể và trở nên Con trong Tân Ước, và thánh hóa Giáo Hội như Thánh Thần trong ngày lễ Ngũ Tuần. Những người theo Sabellius chủ trương: từ nguyên thủy và từ thuở đời đời Thiên Chúa là Đấng duy nhất, Ngài trở nên ba trong thời gian: là Cha khi tạo dựng, là Con khi nhập thể, và Đấng thánh hóa trong ngày lễ ngũ tuần. Như vậy, Ba Ngôi Vị phải được hiểu như những h́nh thái hay nhiệm vụ của một ngôi vị duy nhất, tương tự như một người khi là linh mục, khi là thầy dạy, khi là giáo quyền. Ngày nay có thể coi như cùng quan điểm với những người phái Sabellius những ai cho rằng Cha, Con, và Thánh Thần chỉ là những danh hiệu hay những mặt nạ của một Thiên Chúa duy nhất.[137]

C. THIÊN CHÚA BA NGÔI

Các giáo phụ phản bác những giải thích sai lạc trên v́ nó phá hủy niềm tin Kitô giáo đích thực; những tác phẩm có chữ đầu “Adversus” hoặc “Contra” thường thuộc loại này; những tác phẩm này giúp các Kitô hữu hiểu đúng mặc khải Kitô giáo hơn. Chúng ta có thể kể tên: Irenaeus of Lyon (140†202), Tertullian (160†223), Hippolytus, …

Irenaeus giải thích mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi dù rằng không thấy từ ngữ Ba Ngôi (trinitas, trias, trinity, trinité) trong các tác phẩm của Ngài. Sự Cha sinh Con thật khôn tả, và “không ai biết điều đó, kể cả Valentin, Marcion, Saturnin, và Basilide… nhưng chỉ có Cha, Đấng sinh, và Con, Đấng được sinh.”[138]

Một nét đẹp của Irenaeus là nếu Thiên Chúa cho biết th́ biết, biết th́ nói; nếu Thiên Chúa không cho biết, th́ nên im lặng, không nên tưởng tượng để nói những lư thuyết hăo huyền:

“Nếu ai đó hỏi, trước khi tạo thành thế giới, Thiên Chúa làm ǵ? Chúng tôi trả lời rằng câu trả lời thuộc về Thiên Chúa. Kinh Thánh dạy chúng ta thế giới này là một công tŕnh tuyệt vời của Thiên Chúa, và thế giới này đă khởi đầu trong thời gian, nhưng không bản văn Kinh Thánh nào cho chúng ta biết Thiên Chúa làm ǵ trước đó. Như vậy, câu trả lời thuộc về Thiên Chúa. Không nên tưởng tượng những lưu xuất ly kỳ, điên loạn, phạm thượng[139]…”

Tertullian là người xứ Carthage của châu Phi. Mặc dầu ông sống ở đó lâu, nhưng khi ông ở Roma th́ đă trở lại Kitô giáo khi ông vào tuổi 40. Ông đă trở lại Carthage và viết một số khảo luận bảo vệ đức tin chống lương dân.

Tertullian viết Adversus Praxeam v́ nhân vật này cho rằng Cha, Con, và Thánh Thần chỉ đơn thuần là ba h́nh thái qua đó Thiên Chúa tỏ hiện, như thế Thiên Chúa khi là Cha, khi là Con, và khi là Thánh Thần. Lư thuyết này c̣n được gọi là khổ phụ thuyết (patripassianism) hay h́nh thái thuyết (modalism). Trong văn cảnh này Tertullian đề nghị công thức “một Chúa ba ngôi” (one substance and three persons)[140] và công thức này trở thành đặc trưng của Giáo Hội Công Giáo.

 


 

 

VI. SỰ THẬT TỎA SÁNG

Athenagoras, một nhà hộ giáo (apologist), đă viết vào khoảng năm 175 rằng điều mỗi Kitô hữu ao ước là hiểu “đâu là sự kết hiệp giữa Con và Cha, đâu là sự thông hiệp mà Cha có đối với Con, Thánh Thần là ǵ, đâu là sự kết hiệp giữa bộ ba này, và đâu là sự phân biệt giữa Thánh Thần, Con, và Cha”[141].

Từ ngữ Ba Ngôi đă được dùng bằng tiếng Hylạp (trias) trong tác phẩm Ad Autolycum của Theophilus thành Antioch được viết khoảng năm 181/182, và bằng tiếng Latin trong tác phẩm Adversus Praxeam của Tertullian được viết khoảng năm 213/218[142].

A. GIẢI THÍCH KINH THÁNH

“Nếu anh em yêu mến Thầy, th́ hẳn anh em đă vui mừng v́ Thầy đi về cùng Chúa Cha, bởi v́ Chúa Cha cao trọng hơn Thầy” (Ga.14, 28).

Con, Đấng được sai, th́ thấp kém hơn Thiên Chúa Cha Đấng sai Ngài. R.P.C. Hanson cho rằng cho tới năm 355, mọi người đều chấp nhận hạ phục thuyết (subordiantionism).[143] W. Marcus cũng đă cho thấy, hạ phục thuyết chính thống ở thời điểm tiền-Arian phải được phân biệt với chủ thuyết Arius. Theo Marcus, hạ phục thuyết chính thống, coi Đức Kitô kém hơn Thiên Chúa, có nền tảng trong Kinh Thánh, không nhất thiết dẫn tới hạ phục thuyết hữu thể như Arius và những người theo ông chủ trương. Hạ phục thuyết tiền-Arian là hạ phục thuyết theo chương tŕnh cứu độ.[144] Hạ phục thuyết của những người phái Arius là hạ phục thuyết hữu thể; những người này bằng lư luận suy lư chủ trương Chúa Con và Chúa Cha khác nhau theo bản tính (ousia, nature), Chúa Con thấp kém hơn Chúa Cha v́ bản tính Chúa Con khác Chúa Cha. Với Tertullien, “Cha là bản thể trọn vẹn, Con là một phát xuất và là một phần của toàn thể;”[145] nhưng theo LaCugna, đây là hạ phục thuyết theo nhiệm cục, không phải là hạ phục thuyết siêu h́nh.[146]

Arius đă dùng Kinh Thánh để hỗ trợ cho lập trường của ḿnh. V́ thế, Giáo Hội cần một công đồng chung để giải thích Kinh Thánh và làm sáng tỏ những vấn đề thần học.

1. Hạ Phục Thuyết của Arius

Arius (256-336[147]), học tṛ cực tả của Origen, được truyền chức linh mục tại Alexandria năm 310, tŕnh bày hệ thống tư tưởng vào năm 323, phủ nhận thiên tính của Đức Giêsu.

Bản viết của Arius chỉ c̣n lại trong ba lá thư và phần c̣n lại là những mảng rời rạc; những điều khác chúng ta biết đến từ những đối thủ của Arius như Alexander of Alexandria[148]. Trong lá thư viết vào khoảng năm 318 cho Eusebius of Nicomedia, Arius viết:

“Cái ǵ tôi đă dạy và cái ǵ tôi phải dạy? Là Con th́ không phải là không được sinh ra hay là một phần của Đấng không được sinh ra dưới bất cứ cách nào hay từ bất cứ nền tảng nào, nhưng bởi ư muốn của Cha mà Ngài hiện hữu trước thời gian, đầy ân sủng và sự thật, Thiên Chúa, chỉ Ngài được sinh ra, không biến đổi.

Và trước khi được sinh ra hay tạo dựng hay được xác định hay được thiết lập th́ Ngài không hiện hữu. V́ Ngài không phải là không được sinh ra. Nhưng chúng tôi bị bách hại v́ chúng tôi nói, “Con có một khởi đầu, nhưng Thiên Chúa th́ không khởi đầu.”[149]

Với Arius, chỉ có Thiên Chúa là Đấng khôn tả, không được sinh, không biến đổi, không nguồn gốc. C̣n Lời Thiên Chúa, là một Thiên Chúa thứ hai (deuteros theos), là tạo vật đầu tiên và tuyệt hảo, là trung gian trong tạo dựng. Lời được tạo dựng từ hư vô, trong thời gian; qua cách hành xử, Lời được nhận là Con.[150] Trong lá thư gởi Alexander of Alexandria, Arius viết:

Thiên Chúa Đấng là nguyên nhân của tất cả th́ không có khởi đầu, đơn độc; c̣n Con, được sinh bởi Thiên Chúa, được tạo dựng và được đặt nền trước mọi thời, th́ không hiện hữu trước khi được sinh ra. Đúng hơn, Con được sinh ra trước thời gian trước mọi sự, chỉ có Con được Cha cho hiện hữu. V́ Con th́ không trường tồn hay không cùng trường tồn hay không không-được-sinh như Cha. Con cũng không có cùng hiện hữu với Cha.[151]

Arius lư luận: nếu Cha và Con đồng bản tính, th́ sẽ có hai Thiên Chúa. V́ thế, Cha và Con phải khác nhau trong bản tính (substance, ousia). Câu của Arius cho thấy lập trường của ông: “Đă có một thời Ngài không có,” nghĩa là, v́ Con có một thời không có, nên chỉ là tạo vật, và dĩ nhiên không thể ngang bằng Thiên Chúa được.

Điều hợp lư của Arius là ông duy tŕ tính duy nhất của Thiên Chúa: “Nghe đây hỡi Israel, Đức Chúa, Chúa chúng ta, là Thiên Chúa duy nhất” (Đnl.6, 4). Hơn nữa, trong các tin mừng Đức Giêsu cũng khẳng định Ngài kém Thiên Chúa Cha: “Nếu anh em yêu mến Thầy, th́ hẳn anh em đă vui mừng v́ Thầy đến cùng Cha, bởi v́ Chúa Cha cao trọng hơn Thầy” (Ga.14, 28), và, “C̣n về ngày hay giờ đó th́ không ai biết được, ngay cả các thiên sứ trên trời hay người Con cũng không, chỉ có Chúa Cha biết mà thôi” (Mc.13, 32). “Đức Chúa đă dựng nên Ta như tác phẩm đầu tay của Người, trước mọi công tŕnh của Người từ thời xa xưa nhất” (Cn.8, 22).

Sự thấp kém của Đức Giêsu đối với Thiên Chúa Cha, được các nhà thần học chính thống hiểu trên b́nh diện nhiệm cục cứu độ khi Ngôi Con nhập thể làm người; nhưng với Arius sự thấp kém này thuộc b́nh diện hữu thể, nghĩa là, Ngôi Con là một bản thể khác với Thiên Chúa. Cách giải thích về Đức Giêsu của Arius nhằm cứu văn nét độc chủ của Kitô giáo, và cũng nhằm giải thích những đau khổ Đức Giêsu chịu không hàm chứa ư nghĩa “Thiên Chúa chịu đau khổ.”

Arius và những người cùng lập trường với ông đă buộc thần học Kitô giáo phải bỏ cách nói “theo nhiệm cục cứu độ” (oikonomia, incarnation) để có giải thích hữu thể học về bản tính Thiên Chúa (theologia, ousia).[152]

2. Công đồng giải thích Kinh Thánh

Có sự chia rẽ trầm trọng trong Giáo Hội trước cách hiểu này. Một số đứng về phía Arius trong đó có cả những giám mục, và một số cùng quan điểm với Athanasius chống lại cách hiểu của Arius. Công Đồng Nicea được triệu tập nhằm đưa ra lời giải đáp quyết định cho cuộc tranh căi giữa hai lập trường, được đại diện bởi Arius và bởi Athanasius, hầu văn hồi sự duy nhất trong Giáo Hội và đế quốc Roma lúc đó. Mục đích của công đồng Nicea 325 không nhằm đi vào những vấn đề suy lư gợi lên bởi Arius, nhưng nhằm bảo vệ lời dạy của Kinh Thánh và truyền thống. Chẳng hạn những câu Kinh Thánh được nêu trên, Truyền Thống Công Giáo đă không hiểu như Arius hiểu và giải thích, nghĩa là, không v́ đó mà hiểu rằng Đức Giêsu là một Thiên Chúa kém hơn Thiên Chúa, nhưng hiểu đó là cách diễn tả trong nhiệm cục cứu độ. Giáo Hội chính thống vẫn hiểu Đức Giêsu đồng bản tính (homoousios, one in being) với Đức Chúa Cha.

Công đồng Nicea định tín: “Tôi tin kính … một Chúa Giêsu Kitô, Con một Thiên Chúa, được sinh ra từ trước muôn đời, Người là Thiên Chúa bởi Thiên Chúa, ánh sáng bởi ánh sáng, Thiên Chúa thật bởi Thiên Chúa thật, được sinh ra mà không phải tạo thành, đồng bản tính (homoousios, one in being) với Đức Chúa Cha, nhờ Người mà muôn vật được tạo thành. V́ loài người chúng tôi và để cứu rỗi chúng tôi, Người đă từ trời xuống thế làm người” (DS.125).

Lời tuyên tín lấy nguồn từ Kinh Thánh và truyền thống của công đồng Nicea nhằm giải quyết căng thẳng giữa truyền thống và Kinh Thánh (những giải thích Kinh Thánh), cùng đưa ra một tuyên tín cho phụng vụ. Tín điều mới này nhằm phục vụ đức tin và là một lời giải thích của truyền thống. Giáo Hội đặt niềm tin của ḿnh không trên những suy nghĩ riêng tư nhưng trên truyền thống chung và công khai, được diễn tả qua phụng vụ.[153]Nếu Đức Giêsu chỉ là một tạo vật, cho dù tạo vật đó có vượt trên tất cả, th́ Đức Giêsu không thể là đối tượng của việc phượng tự.

Athanasius là thành viên của công đồng, và là một lănh tụ chống lại phái Arius, cho là những người thuộc Eusebius (cùng phía với Arius) lập luận nếu Đức Giêsu là con Thiên Chúa, th́ chúng ta cũng là con Thiên Chúa. V́ vậy, công đồng Nicea khẳng định Đức Giêsu đồng bản tính (consubstantial, homoousios) với Thiên Chúa. Mỗi người chúng ta đều là con Thiên Chúa, nhưng không phải là con đồng bản tính với Thiên Chúa mà là dưỡng tử: được nhận là con chứ không phải con đồng bản tính.

Athanasius tuy dù đă giải thích cho người ta biết rằng những câu Kinh Thánh mà Arius viện dẫn được diễn tả trong bầu khí nhiệm cục cứu độ (oikonomia, incarnation)[154], nhưng ngài vẫn thấy chưa làm rơ sự thật. Ngài viết: “một thần học chỉ với những câu Kinh Thánh không đủ để bảo vệ Kinh Thánh, không thể và vô dụng. Thiên Chúa muốn con người dùng lư trí và ngôn ngữ con người để phục vụ Lời Ngài, nhất là mặc khải về Ba Ngôi”[155].

Nếu Đức Giêsu chỉ là một tạo vật, th́ con người đâu có được cứu độ nhờ Đức Giêsu Kitô.

3. Vấn đề đặt lại do ngôn ngữ hàm hồ

Công đồng Nicea với định tín của ḿnh tưởng rằng đă giải quyết dứt khoát vấn đề về Đức Giêsu, nhưng thực tế không như vậy. Một số người cho rằng “đồng bản tính” (homoousios, consubstantial, same being, one in being) có thể được giải thích như Con đồng bản tính với Cha, và như vậy có thể hiểu như ba Chúa; và nếu vậy là sai lầm; c̣n nếu hiểu “Con là một với Cha” (one in being) th́ cũng có thể đưa tới h́nh thái thuyết (modalism: Thiên Chúa khi là Cha, khi là Con, khi là Thánh Thần).

Đúng ra người ta không được chỉ dựa vào từ ngữ để phê b́nh và để hiểu điều công đồng Nicea định tín, nhưng phải đặt từ ngữ “đồng bản tính” vào văn mạch, v́ trước đó công đồng đă tuyên xưng: “Tôi tin kính một Thiên Chúa là Cha toàn năng… tôi tin kính một Chúa Giêsu Kitô, Con một Thiên Chúa, sinh bởi Chúa Cha từ trước muôn đời…”, v́ thế phải hiểu Đức Giêsu là Con đồng bản tính với Thiên Chúa và là một với Thiên Chúa chứ không thể hiểu là ba Chúa được.

Tuy nhiên những người có khuynh hướng giải thích theo kiểu của Arius (Semi-Arians) cho rằng từ ngữ “homoousios” làm cho người ta dễ hiểu thành ba Chúa, nên tốt hơn nên sửa đổi thành “homoiousios” (giống như Cha nhưng không đồng nhất với Cha). Những người này không muốn hiểu theo ư của công đồng, nhưng muốn lèo lái bản văn công đồng theo cách hiểu “hạ phục thuyết” của họ.

Điều những người theo phái Arius đề nghị c̣n trở nên đặc biệt hơn khi Anathasius, một cột trụ của công đồng Nicea, chấp nhận công thức ba hypostases và một ousia (one being) trong công đồng Alexandria vào năm 362. Tưởng cũng cần nhắc lại, nơi công đồng Nicea 325, từ ngữ hypostasis và ousia được dùng như đồng nghĩa với nhau.[156]

B. CÙNG MỘT ĐỨC TIN DÙ KHÁC TỪ NGỮ

Nhờ các giáo phụ vùng Cappadocia (Basil of Caesarea (330-379), Gregory of Nazianzus (329-389), Gregory of Nyssa (335-394)) mà những từ ngữ thần học về Thiên Chúa Ba Ngôi trở nên rơ ràng giữa Đông và Tây.

Bên phương tây người ta thường hiểu, nơi yếu tính[157] cái ǵ đó tổng quát và không giới hạn vào một thực thể, chẳng hạn yếu tính người thuộc về tất cả mọi người; c̣n ngôi vị (persona) lại là cái riêng cụ thể của yếu tính chung. Như vậy Thiên Chúa như yếu tính (natura) hiện hữu, và mỗi ngôi vị Thiên Chúa (persona) đều thông chia yếu tính ấy.

Các nhà thần học phương đông vùng Cappadocia cho rằng ousia là bản thể, hàm chứa một hiện hữu cụ thể. Mỗi ngôi vị thần linh là bản thể thần linh; bản thể thần linh hiện hữu cách ngôi vị; không có bản thể thần linh ngoài ngôi vị (hypostases).[158] Nghĩa là, Thiên Chúa Cha hiện hữu như ngôi vị, và ngôi vị Con được sinh bởi Cha và ngôi vị Thánh Thần khởi xuất từ Cha. Cái riêng của Cha là Ngài không bởi nguyên nhân nào; cái riêng của Con là được sinh bởi Cha; cái riêng của Thánh Thần là Ngài khởi xuất từ Cha.

Ở công đồng Nicea 325, ousia và hypostasis là từ ngữ tương đương đồng nghĩa, th́ ở công đồng Alexandria 362 nhờ những soi sáng của các nhà thần học vùng Cappadocia, hypostasis được xác định có nghĩa là ngôi vị. Ba hypostases là ba ngôi vị chứ không phải là ba bản thể (ba Chúa).

Sự chuyển đổi ư nghĩa trong việc dùng từ ngữ hypostasis này  làm cho Kitô hữu phương tây hiểu lầm và gặp khó khăn trong việc thông hiệp với Kitô hữu phương đông. Từ ngữ hypostasis thời công đồng Nicea (325) được dịch sang tiếng Latin là substantia; như vậy đối với họ, ba hypostases có nghĩa là ba bản thể (substances), nghĩa là ba Chúa (tritheism).[159]

Sự phân biệt của thần học gia phương tây, cụ thể của Tertullian, giữa natura và persona gây khó khăn cho người phương đông, v́ persona đă được dịch là prosopon, nhưng prosopon lại có nghĩa là mặt nạ, và điều này dẫn tới nguy hiểm rơi vào h́nh thái thuyết (modalism). V́ thế Basil lưu ư trong lời tuyên xưng đức tin, ngôi vị (proṣpa, persons) nơi Thiên Chúa hiện hữu như những hypostases.

Một khi ư nghĩa của những từ ngữ này được xác định, các Giáo Hội ở mọi nơi đều tuyên xưng chung một điều dù dùng những từ ngữ khác nhau: Basil ở Caesarea, Athanasius ở Alexandria (295-373), Hilary (315-366) ở Gaul, Damascus ở Ư và đặc biệt ở Roma.[160] Như vậy, sau công đồng địa phương ở Alexandria năm 362, có thể nói, ở phương tây dùng một “natura” và ba “personae,” c̣n ở phương đông dùng một “ousia” và ba “hypostases” để chỉ cùng một thực tại.

Công đồng Constantinople năm 381 đă có sự phân biệt rơ ràng giữa một bản thể (ousia, substantia, substance) và ba ngôi vị (hypostases, subsistentiae, personae). Công đồng Constantinople không dùng công thức của công đồng Nicea “Con bởi bản thể (ousia, being) của Cha.”

Công đồng Constantinople II (553) coi hypostasis và persona là đồng nghĩa và khẳng định: “Nếu bất cứ ai không tuyên xưng Cha, Con, và Thánh Thần là một bản tính (physis, natura, nature) hay bản thể (ousia, substantia, substance), một quyền năng, một Ba Ngôi (trinity) đồng bản tính (homoousios), một thần tính phải được tôn thờ trong ba ngôi vị (hypostases hay proṣpa, subsistentiae) hay personae, th́ bị tuyệt thông” (DS 421/ND 620-621).[161]

C. FIDES QUAERENS INTELLECTUM

a. Biệt gán

Vào thời Origen (185-254), ông đă phân biệt từng hoạt động cho Cha, Con, và Thánh Thần; tuy nhiên, Basil (330-379) phản bác quan điểm này. Dựa trên nền tảng một bản thể, các thần học gia kết luận cả Ba Ngôi Vị đều hành động trong mỗi hoạt động ad extra. Luận đề thần học này là chung cho cả Đông lẫn Tây[162], mặc dù bên Đông vẫn nhấn mạnh chiều kích Ba Ngôi của các hoạt động: Cha hoạt động tất cả qua Con và trong Thánh Thần. Điều này được thấy rơ nơi phụng vụ: các vinh tụng ca hướng về Cha, qua Con, và trong Thánh Thần. Tuy nhiên, Basil đă làm một thay đổi nơi công đồng Constantinople: Thánh Thần được tôn vinh cùng với Cha và Con: “Vinh danh Chúa Cha, và Con, và Thánh Thần.”[163]

b. Tương tại

“Ở trong nhau” (tương tại, being-in-one-another, perichoresis) có nguồn gốc nơi Kinh Thánh (Ga.10, 30; 14, 9tt; 17, 21). Điều này tiếp tục được các giáo phụ đề cập tới như nơi:
Athenagoras, Supplicatio Pro Christianis 10, TU 4/2, 10f:
Irenaeus of Lyon, Adv. Haereses III, 6, 2 (SC 211, 68-71):
Dionysius of Rome, DS 145, ND 303:
Athanasius, De decretis nicaenae synodi 26 (PL 25, 461-466):
Hilary tŕnh bày một công thức diễn tả tương quan giữa Cha và Con: “ngôi này nhờ ngôi kia, và cả hai là một; không phải một làm thành từ hai, nhưng ngôi này trong ngôi kia, bởi v́ trong cả hai không có cái khác.”[164]“Thiên Chúa trong Thiên Chúa, v́ Ngài là Thiên Chúa bởi Thiên Chúa.”[165]
Augustine khẳng định, nơi Ba Ngôi, “không có sự hỗn hợp hay pha trộn. Mỗi ngôi vị là chính ḿnh, nhưng Ba Ngôi Vị là chính ḿnh trong những ngôi vị khác; mỗi ngôi vị trong hai ngôi vị kia, hay hai ngôi vị kia nơi chính ḿnh, và như vậy tất cả trong tất cả;”[166]
Công đồng Florence diễn tả sự liên hệ hỗ tương dựa theo Fulgentius of Ruspe (468-533): “Xét về tính hiệp nhất Cha trọn vẹn trong Con và trọn vẹn trong Thánh Thần; Con trọn vẹn trong Cha và trọn vẹn trong Thánh Thần; Thánh Thần trọn vẹn trong Cha và trọn vẹn trong Con.”[167]

Ư niệm tương tại (perichôrêsis) đă có nơi Gregory of Nazianzus (329-389), dù ư niệm này được Gregory of Nazianzus áp dụng cho tương quan giữa hai bản tính của Đức Kitô.[168] Và John Damascene (cuối VII- trước 754) là người đầu tiên áp dụng ư niệm này cho tương quan giữa các ngôi vị trong Ba Ngôi.[169] Chữ perichôrêsis tiếng Hylạp được dịch sang tiếng Latin là circumcessio (chẳng hạn nơi Bonaventura), nhưng từ thế kỷ thứ XIII trở đi lại được dịch là circumincessio (chẳng hạn nơi Thomas Aquinas). Chữ circumcessio nhấn mạnh khía cạnh ở trong nhau cách động, c̣n chữ circumincessio nhấn mạnh ở trong nhau trong trạng thái tĩnh. Các thần học gia Hylạp khởi từ các hypostases, và hiểu perichoresis như một sự ở trong nhau rất động. Các thần học gia Latin lại thường khởi từ bản tính duy nhất của Thiên Chúa, và perichoresis được hiểu như sự ở trong nhau v́ cùng một bản tính.

Ba Ngôi Vị không lẫn lộn (confusion) mà cũng không phân cách (separation). Đây là ngôn từ của Kitô học dùng để diễn tả tương quan giữa hai bản tính nơi Đức Giêsu.[170] Fulgentius of Ruspe đă áp dụng nguyên tắc này cho Ba Ngôi.[171] Sự liên kết tương tại (perichoretic unity) trong Ba Ngôi soi sáng sự phối hợp giữa Đức Giêsu Kitô và con người (Ga.14, 20; 17, 23) cũng như giữa con người với nhau (Ga.17, 21), và giữa con người với Thiên Chúa. Càng hiệp nhất hàm chứa càng độc lập, càng độc lập th́ chỉ hiệp nhất được nhờ t́nh yêu. Sự hiệp nhất giữa Đức Giêsu Kitô và Thiên Chúa không làm tan biến ngôi vị nhân linh.[172]

 

c. Phải chăng có số đếm nơi Thiên Chúa

Thiên Chúa làm sao mà tính đếm được, để gọi Thiên Chúa là ba hay là một. Basil nói, Thiên Chúa th́ “hoàn toàn vượt ngoài con số.” Augustine th́ nói, bởi v́ Thiên Chúa không là số lượng, nên Ngài không là ba phần; ba ngôi vị không thể được đếm; Thiên Chúa th́ không lớn hơn từng ngôi vị một. Công đồng Toledo th́ nói về Ba Ngôi: “Ba Ngôi th́ không phải là không số; tuy nhiên không thể hiểu bằng số” (nec recedit a numero nec capitur numero).[173]

d. Thiên Chúa là tất cả Ba Ngôi (Augustine)

Augustine (354-430) viết De Trinitate trong khoảng những năm 399-419, gồm 15 quyển, được chia làm hai phần. Phần đầu gồm 7 quyển diễn tả và bảo vệ điều mà Augustine nhận như là những lời dạy chính thống về Ba Ngôi. Trong quyển 1-4, Augustine bàn về những cuộc hiện ra của Ba Ngôi trong Kinh Thánh, đặc biệt là vấn đề “ai hiện diện” trong các cuộc thần hiển nơi Cựu Ước. Quyển 5-7 đưa ra một lư thuyết về những tương quan nội tại của Thiên Chúa nhờ vào luận lư Aristotle. Trong tám quyển c̣n lại (8-15), Augustine triển khai một phương pháp phản tỉnh nhằm chiêm ngắm và hiểu biết Ba Ngôi được phản ánh nơi chính tâm hồn con người.[174]

Augustine chịu ảnh hưởng bởi những tác phẩm của triết gia Tân-Platon Plotinus (205-270) được Marius Victorinus dịch. Augustine cũng bị chi phối bởi tác phẩm Theological Orations của Gregory of Nazianzus mà Ngài đọc vào khoảng những năm 413.

Augustine giải đáp những vấn nạn của Arius về sự thấp kém của Con đối với Cha, bằng việc cho rằng v́ điều này được thực hiện trong nhiệm cục cứu độ. Augustine cũng giải đáp những vấn nạn của Eunomia qua việc Con được sinh bởi Cha. Augustine cho rằng, không có ǵ được nói về Thiên Chúa theo tùy phụ, nhưng không phải mọi sự về Thiên Chúa th́ được nói theo bản chất. Có những điều được nói về Thiên Chúa theo tương quan như là tương quan Cha Con, Con Cha.[175] Tương quan không là bản chất và cũng chẳng là tùy phụ. Tương quan không phải là tùy phụ, v́ Con không có khởi đầu để là Con nhưng luôn luôn hiện hữu như là Con. Tương quan cũng không thuộc bản chất, v́ Cha được gọi là Cha, không phải v́ bản chất Thiên Chúa nhưng trong tương quan với ngôi vị khác (ad alterum).

Mặc dù là Cha và là Con là hai điều khác nhau, nhưng vẫn không có sự khác nhau trong bản chất của Cha và Con, v́ những tên, Cha và Con, không quy chiếu về bản chất nhưng về tương quan, và tương quan th́ không là tùy phụ v́ nó không thể thay đổi.[176]

Một trong những quy luật của thánh Augustine để nói về Thiên Chúa là:

Bất cứ ǵ về phẩm tính thần linh và được ca tụng được nói quy chiếu về Thiên Chúa th́ được nói theo bản chất; nhưng cái ǵ được nói quy chiếu về cái ǵ khác th́ không thuộc bản chất nhưng thuộc tương quan.[177]

Như vậy, Cha là Thiên Chúa, Con là Thiên Chúa, Thánh Thần là Thiên Chúa, nhưng chỉ có một Thiên Chúa; mỗi một ngôi vị đều vĩ đại, khôn ngoan, tốt lành, nhưng chỉ có một vĩ đại, một khôn ngoan, một tốt lành. Tất cả những điều này là predicates của bản thể. Một quy luật khác để nói về Ba Ngôi:

Nơi Ba Ngôi, một cũng nhiều như ba, và hai th́ không hơn là một. Tất cả đều vô hạn. Như vậy, một trong một, và tất cả đều trong một, một trong tất cả, tất cả trong tất cả, và tất cả trong một.[178]

Trong tương quan với tạo vật, Cha, Con và Thánh Thần là chỉ một Nguyên Lư, như là một Tạo Hóa và Chúa.[179]

Sứ mạng thần linh (divine missions) chỉ thuộc trật tự nhiệm cục cứu độ, nhiệm xuất (divine processions) chỉ thuộc Thiên Chúa tự thân (in se). Như vậy, tương quan của Thiên Chúa với chúng ta trong nhiệm cục th́ không cấu thành Thiên Chúa là xét như là Ba Ngôi. Mọi tương quan với Thiên Chúa, tương quan giữa Ba Ngôi và tạo vật, phải để Thiên Chúa không bị ảnh hưởng ǵ. Là Chúa của tạo thành không thuộc về tính vĩnh cửu của Thiên Chúa, nếu không tạo thành sẽ là vĩnh cửu để Thiên Chúa có quyền trên nó. Mọi tương quan trong thời gian chỉ ảnh hưởng trên tạo thành chứ không trên Thiên Chúa. Như vậy, Thiên Chúa là Cha của chúng ta khi chúng ta được sinh lại bởi ân sủng. Bản tính của chúng ta thay đổi nhưng bản tính của Thiên Chúa th́ không.[180]

Từ ngữ một bản thể và ba ngôi vị được dùng bởi tiếng Hylạp là ousia và hypostases, c̣n bên tiếng Latin được dùng là substantia và personae. Có một thời người ta dịch hypostases của tiếng Hylạp sang Latin là substantiae, nhưng điều này không đúng với ư tưởng của những thần học gia dùng tiếng Hylạp.

Theo Aristotle, tương quan là tùy phụ. Tương quan là cái một đối tượng nào đó có, nhưng không có cùng cách thức như bản tính. Không ǵ là tùy phụ nơi Thiên Chúa, nếu không Thiên Chúa đâu c̣n là đơn nhất nữa. Những thuộc tính như tốt lành, khôn ngoan phải thuộc về yếu tính Thiên Chúa. Theo Aristotle, tùy phụ liên hệ với bản tính, nên Augustine cho rằng Thiên Chúa được xem là bản thể (substance) th́ không chỉnh lắm mà phải được xem là yếu tính (essence). Như vậy Ba Ngôi phải được hiểu với từ ngữ yếu tính (ad se) và tương quan (ad alterum).[181]

Đối với Thiên Chúa, hiện hữu và là một ngôi vị th́ đồng nhất với nhau. Augustine viết:

Trong Thiên Chúa, hiện hữu (to be) th́ không là một điều, và là một ngôi vị (to be a person) lại là một điều khác. Khi chúng ta nói ngôi vị của Chúa Cha, chúng ta không muốn nói ǵ ngoài bản thể (substance) của Chúa Cha. V́ vậy, bản thể của Chúa Cha là chính Chúa Cha, không xét như là Ngài là Chúa Cha, nhưng xét như là Ngài hiện hữu, cũng như vậy ngôi vị của Chúa Cha không là ǵ hơn là chính Chúa Cha. Bởi v́ Ngài được gọi là ngôi vị đối với Ngài, không phải trong tương quan với Con hay với Thánh Thần, cũng như là Ngài được gọi là Thiên Chúa, vĩ đại, tốt lành, công chính, và những từ ngữ khác tương tự, đối với chính Ngài.[182]

Có lúc Augustine đă coi Cha, Con, và Thánh Thần là những tương quan (quyển thứ V),[183] nhưng trong bản văn trên (quyển thứ VII) ngài lại xem các ngôi vị thần linh như bản thể. Sở dĩ vậy v́ không thể tách ngôi vị (xét như là tương quan) khỏi bản thể (xét như là ngôi vị).

Theo Augustine, linh hồn được tạo dựng theo h́nh ảnh Thiên Chúa (St.1, 26), nên linh hồn yêu mến Thiên Chúa và trở về với Thiên Chúa. Hơn nữa, để kéo linh hồn về với Ngài, Thiên Chúa đă ban cho sự nhận thức đích thực về ḿnh. Như vậy, nếu Thiên Chúa là Ba Ngôi th́ linh hồn cũng phải giống cái mà nó là h́nh ảnh và nó đang mong ước trở về. Mặc dù trí hồn (rational soul) chỉ là cái gương mờ phản ánh Thực Tại mà chúng ta sẽ được chiêm ngắm diện đối diện.

Augustine đă dùng nhiều bộ ba nơi con người, chẳng hạn trong quyển thứ 8 như bộ ba: người yêu, người được yêu, và mối dây t́nh yêu. Trong quyển 9, ngài dùng bộ ba: trí khôn, tri thức, và t́nh yêu ḿnh (mens, notitia sui, amor sui). Trong quyển 10, Augustine dùng bộ ba: trí nhớ, trí hiểu, và ư muốn (memoria sui, intelligentia sui, voluntas sui).

Bộ ba trí nhớ, trí hiểu, và ư muốn, phản ánh những ǵ Augustine đă triển khai về lư thuyết tương quan. Trí nhớ, trí hiểu, và ư muốn không là ba bản thể nhưng chỉ là một bản thể; và mỗi tài năng diễn tả những tính chất của cả bản thể lẫn tương quan.

Không phải mỗi tài năng chỉ hiểu ḿnh nhưng c̣n hiểu tất cả. V́ tôi nhớ rằng tôi có trí nhớ, trí hiểu và ư muốn; và tôi hiểu rằng tôi hiểu, muốn và nhớ; và tôi muốn rằng tôi muốn, nhớ và hiểu; và đồng thời tôi nhớ trí nhớ trí hiểu và ư muốn của tôi trọn vẹn.[184]

Quyển 11-15 liên hệ h́nh ảnh của Ba Ngôi trong hồn với việc tái hội nhập hồn vào trong Thiên Chúa. Quyển 12-14 vẽ lại lịch sử của h́nh ảnh này trong lịch sử cứu độ từ tạo dựng đến sa ngă và cứu chuộc. Những tài năng của hồn chỉ là loại suy đối với Ba Ngôi. Bây giờ chúng ta chiêm ngắm Ba Ngôi chỉ qua tấm gương mờ của chính chúng ta, trong khi chờ đợi sự chiêm ngắm hoàn hảo trong đời sau. Những loại suy này vẫn bất toàn v́ trong hồn h́nh ảnh của Ba Ngôi không đồng nhất với bản tính nhân loại, c̣n nơi Thiên Chúa Ba Ngôi cũng cùng là một như Thiên Chúa. Trong hồn, ba tài năng là trí nhớ trí hiểu và ư muốn hoạt động riêng rẽ, trong khi nơi Thiên Chúa Ba Ngôi hành động không thể tách rời nhau. Nơi Thiên Chúa có Ba Ngôi trong khi đó nơi mỗi hữu thể nhân linh chỉ có một ngôi vị. Tuy nhiên trong nhiệm cục cá nhân của chúng ta, chúng ta có thể chiêm ngắm h́nh ảnh của Thiên Chúa trong chúng ta, được biến đổi nên một h́nh ảnh hoàn hảo hơn, và nhờ đó được liên kết với chính Ba Ngôi.[185]

Theo các thần học gia Hylạp, hoạt động của Thiên Chúa trong việc tạo dựng được khởi đầu với Cha, qua Con, và được hoàn hảo nơi Thánh Thần. Như vậy, Cha tạo dựng, cứu chuộc, và thần hóa qua Con trong quyền năng của Thánh Thần. Cách diễn tả này mang màu sắc Kinh Thánh và các tín khoản đầu tiên. C̣n với thần học của Augustine, hoạt động của Thiên Chúa trong tạo dựng là công việc của Thiên Chúa Ba Ngôi, nghĩa là, của một bản tính Thiên Chúa hiện hữu trong ba ngôi vị. Nói thật sát là, Thiên Chúa Ba Ngôi tạo dựng, Thiên Chúa Ba Ngôi cứu chuộc, Thiên Chúa Ba Ngôi thánh hóa. Công đồng chung Toledo (675) dạy: Ba Ngôi Thiên Chúa không thể tách biệt cả trong ǵ Ba Ngôi “là” lẫn “làm” v́ không có ngôi nào hiện hữu trước hay không có hai ngôi kia.[186] C̣n công đồng Lateran IV (1215) dạy: yếu tính của Thiên Chúa Ba Ngôi tạo dựng thế giới.[187]

Để chống lại chiều hướng h́nh thái thuyết trong tư tưởng của Augustine, một vài hoạt động đă được biệt gán cho một ngôi vị nào đó, chẳng hạn việc tạo dựng được biệt gán cho Cha, việc cứu chuộc được biệt gán cho Con, và thánh hóa cho Thánh Thần; điều này được gợi hứng từ những ǵ các ngôi vị làm trong nhiệm cục. Tuy nhiên, lư thuyết về biệt gán bị chỉ trích v́ nó không có nền tảng Kinh Thánh.[188]

Theo Augustine, Thiên Chúa và (ngôi) Cha th́ không hoàn toàn đồng nghĩa. Thiên Chúa muốn nói bản tính Thiên Chúa (Godhead), yếu tính thần linh được Ba Ngôi cùng thông chia như nhau. Cả ngôi vị lẫn yếu tính đều tuyệt đối nơi Thiên Chúa, nhưng trong một nghĩa nào đó yếu tính vượt trước ngôi vị; Ba Ngôi là Thiên Chúa v́ Ba Ngôi cùng thông chia cùng bản tính Thiên Chúa. V́ cả ba cùng thông chia một yếu tính Thiên Chúa, nên các hoạt động của cả ba ngôi đều là một: “Trong tương quan với tạo vật, Cha, Con, và Thánh Thần là một Nguyên Lư như Ba Ngôi là một Đấng Tạo Hóa và một Chúa.”[189] Như vậy, việc nhập thể được hoàn tất bởi Cha, Con, và Thánh Thần trong một hoạt động không thể phân chia được. Với Augustine, Thiên Chúa Ba Ngôi hiện diện trong mọi cuộc thần hiển trong Kinh Thánh Do Thái cũng như Kitô giáo.[190]

Nguyên tắc “công việc của Thiên Chúa Ba Ngôi ad extra là một” của Augustine làm lu mờ những sự phân biệt giữa các ngôi vị Thiên Chúa, đến độ thời trung cổ các thần học gia như Anselm cho rằng bất cứ ngôi vị nào cũng có thể nhập thể được; Thomas Aquinas lại cho rằng kinh Lạy Cha nhằm đến Thiên Chúa Ba Ngôi chứ không cho Thiên Chúa Cha (ho theos) (ST III,23,2). Nếu người ta cho rằng Thiên Chúa Ba Ngôi hiện diện trong mọi nơi Kinh Thánh đề cập tới Thiên Chúa, th́ dường như sự kiện ba ngôi vị trong nhiệm cục không c̣n thực sự cần nữa.[191]

Sự phân biệt rơ ràng minh bạch giữa yếu tính và ngôi vị xác định quy luật nói về Thiên Chúa. Một vài thuộc tính của Thiên Chúa được áp dụng cho ngôi vị Thiên Chúa chứ không cho yếu tính Thiên Chúa, chẳng hạn như sinh, được sinh, nhiệm xuất; c̣n những thuộc tính khác th́ được dùng cho yếu tính Thiên Chúa chứ  không cho ngôi vị, trừ phi dùng như biệt gán (appropriation), như Đấng Tạo Hóa. Lư thuyết về biệt gán là một nỗ lực để nối kết ngôi vị và những biến cố lịch sử đặc biệt mà không phủ nhận thuộc tính này nơi các ngôi vị khác, chẳng hạn việc tạo dựng được biệt gán cho Thiên Chúa Cha nhưng không phủ nhận thuộc tính đó nơi hai ngôi vị kia. Augustine khởi đầu tác phẩm De Trinitate với sứ vụ thần linh và dữ kiện Kinh Thánh của lịch sử cứu độ, nghĩa là theo nhiệm cục cứu độ; tuy nhiên tới kết thúc th́ nhiệm cục lại được được hiểu nơi hiện hữu nhân linh. Với Augustine, thần học và nhân học có một tương quan rất mật thiết, linh hồn như một gương soi (speculum) Thiên Chúa.[192]

 

e. Ngôi vị là tương quan bản thể (Thomas Aquinas)

Tương quan (relation) hàm chứa quy chiếu về một điều khác[193]. Có hai nhiệm xuất (processions) nơi Thiên Chúa. Nhiệm xuất của Con được gọi là sinh hạ (generation), nhiệm xuất của Thánh Thần được hiểu theo nghĩa chặt chẽ hơn, cũng c̣n gọi là nhiệm suư (spiration) (Walter Kasper, p. 279). Từ hai nhiệm xuất có bốn tương quan:
tương quan giữa Cha và Con, là tương quan sinh hạ chủ động (active generation) hay chức Cha (fatherhood); 
tương quan giữa Con và Cha: sinh hạ thụ động (passive generation) hay chức Con (sonship);
tương quan giữa Cha Con và Thánh Thần là tương quan nhiệm suư chủ động (active spiration, spirare); 
tương quan giữa Thánh Thần và Cha Con là tương quan nhiệm suư thụ động (passive spiration, spirari).

Ba trong bốn tương quan này thực sự phân biệt với nhau, đó là tương quan Cha, Con, và nhiệm xuất thụ động (fatherhood, sonship, and passive spiration).

Theo Gregory of Nazianzus, Oratio 29, 16 (SC 250, 210-213), “”Cha” là một tên không thuộc yếu tính cũng chẳng thuộc hoạt động (activity); đó là tên của tương quan (schesis) và cho thấy Cha tương quan với Con và Con tương quan với Cha thế nào.”

Theo Augustine, De Trinitate V, 5 (CCL 50, 210f.), “V́ thế, Cha và Con th́ phân biệt nhưng không có sự khác biệt trong bản thể. V́ “Cha” và “Con” không là cái ǵ thuộc bản thể nhưng thuộc tương quan. Tuy nhiên, tương quan này không là tùy phụ v́ nó không thể thay đổi.” (Walter Kasper, p. 280 note 93).

Công Đồng Florence (DS 1330; ND 325) dạy: ”Nơi Thiên Chúa tất cả là một những nơi không có sự đối kháng ngôi vị” (In Deo omnia sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio).

Nơi Thiên Chúa sự phân biệt chỉ ở b́nh diện tương quan. Khẳng định này rất quan trọng v́ cho thấy các ngôi vị không là những thực thể độc lập với nhau như thể là ba Thiên Chúa, nhưng chỉ là một Thiên Chúa với ba ngôi vị. Nơi Thiên Chúa, điều quan trọng không là bản thể tĩnh nhưng là hiện hữu cho tha vị (ngôi vị khác) và hiện hữu nhờ tha vị. Nơi con người, ngôi vị hàm chứa hiện hữu độc lập; c̣n nơi Thiên Chúa, ngôi vị không hàm chứa hiện hữu độc lập. Ba Ngôi Vị Thiên Chúa không là ba bản thể độc lập với nhau (substances) nhưng là những ngôi vị khác nhau (subsistences), c̣n vẫn là một yếu tính Thiên Chúa (Godhead, divinity). Nơi con người, mỗi ngôi vị là những hiện thể độc lập tuy dù cùng một bản tính người; c̣n nơi Thiên Chúa ba ngôi vị không là ba thực thể độc lập nhưng chỉ là ba tương quan. Từ ngữ ngôi vị được dùng cho Thiên Chúa và từ ngữ ngôi vị được dùng cho con người có ư nghĩa khác nhau. Ba ngôi vị người là ba người khác nhau, độc lập với nhau; nhưng ba ngôi vị Thiên Chúa không là ba thực thể khác nhau, không là ba Thiên Chúa, nhưng chỉ là một Thiên Chúa. Một bản tính Thiên Chúa, một yếu tính Thiên Chúa, một thần tính nhưng ba ngôi vị khác nhau (hypostasis, subsistence, persona, prosopon).

Từ ngữ được dùng để chỉ ngôi vị Thiên Chúa bên thần học Đông Phương là hypostasis, được thần học Tây Phương dịch bằng chữ subsistence, c̣n từ ngữ bên thần học Tây Phương dùng là persona. Chữ persona của Tây  Phương (latin) được dịch bởi Đông Phương (Hylạp) prosopon. Đông phương không thích chữ prosopon (persona), v́ nó làm cho người ta dễ rơi vào h́nh thái thuyết (modalism), cho rằng Con chỉ là một mặt nạ, một cách diễn tả khác của Cha. Chữ hypostasis của Hylạp không được chuyển là substance (dù rằng đă có lúc có chỗ được chuyển ngữ như vậy) v́ nếu thế dễ bị hiểu như là ba thực thể riêng biệt độc lập, và dễ bị hiểu là ba Chúa (tritheism), mà phải được chuyển là subsistence. Ba subsistences được hiểu là ba ngôi vị nhưng vẫn là một Thiên Chúa.

Theo ngôn từ kinh viện, ngôi vị (person, hypostasis) không thể được giản trừ vào bất cứ ǵ và không thể thông truyền cho ǵ khác; như vậy, ngôi vị là duy nhất thể phân biệt với các ngôi vị khác. Theo định nghĩa cổ điển của Boethius, ngôi vị là bản thể bất khả chia của một tự nhiên có lư trí (persona est naturae rationalis individual substantia[194]). Richard of St. Victor định nghĩa: ngôi vị là một hiện hữu bất khả thông truyền của một tự nhiên có lư trí (naturae rationis incommunicabilis existentia)[195]. Thomas Aquinas thay từ ngữ bản thể (substantia) bằng từ ngữ tiềm bản thể (subsistentia, subsistence)[196]. Theo Thomas Aquinas, những ngôi vị thần linh là những tương quan tiềm bản thể (subsistent relations).

Các ngôi vị phân biệt với nhau bởi thuộc tính của mỗi ngôi vị (idịmata hypostatika, personal properties), chẳng hạn, chức cha chức con và  nhiệm  xuất (fatherhood, sonship, passive spiration). Nét đặc trưng của Cha là không được sinh ra (agennèsia); tuy nhiên thần học Đông Phương và thần học Tây Phương hiểu nét đặc trưng này có khác nhau. Đông Phương cho rằng Cha như khởi nguồn và như nguồn của Ba Ngôi, và tính không được sinh ra là thuộc tính đặc biệt của chức Cha. Thần học Tây Phương xem tính “không được sinh ra” như thuộc tính của ngôi Cha nhưng không là thuộc tính cấu thành của ngôi Cha (chẳng hạn, Thánh Thần cũng đâu được sinh ra).

Thuộc tính (property) được phân biệt bởi sự biệt gán (appropriation), nghĩa là, gán một thuộc tính hay một hoạt động cho một ngôi vị dù rằng thuộc tính này cùng chung hết cho cả ba ngôi vị. Chẳng hạn, quyền lực được biệt gán cho Cha, khôn ngoan được biệt gán cho Con, và t́nh yêu được biệt gán cho Thánh Thần. (Walter Kasper, p. 282).

f. Filioque

Công đồng chung Constantinople năm 381 tuyên xưng: “Chúng tôi tin kính Thánh Thần, là Chúa và là Đấng ban sự sống, Ngài khởi xuất từ Chúa Cha, Ngài cùng được phụng thờ và tôn vinh với Đức Chúa Cha và Đức Chúa Con…” (DS 150; ND 11-12; GLCG 245). Công đồng chung Chalcedon năm 451 đón nhận giáo lư của công đồng Nicea 325 và Constantinople 381, v́ thế “kinh Tin Kính Nicea-Constantinople” trở thành gia sản chung của cả Giáo Hội đông phương lẫn tây phương.[197]

Giáo Hội Chính Thống vẫn trung thành tuyên tín với “kinh tin kính” của công đồng Constantinople năm 381 cho tới nay, c̣n Giáo Hội Công Giáo đă thêm chữ Filioque vào kinh tin kính của công đồng Constantinople 381. Theo sách Giáo Lư Hội Thánh Công Giáo, “việc sử dụng công thức này (Filioque) trong kinh Tin Kính được chấp nhận dần dần trong phụng vụ Latin từ thế kỷ VIII đến thế kỷ XI.”[198] Tuy dù được thêm vào kinh tin kính Nicea-Constantinople sau một thời gian dài, nhưng tư tưởng Filioque đă có trước cả công đồng Chalcedon 451, cụ thể đă thấy nơi Đức Giáo Hoàng Leô Cả năm 447 (DS 284).

Với lời tuyên xưng “Thánh Thần khởi xuất từ Cha” của công đồng Constantinople 381, Giáo Hội đông phương hiểu và nhấn mạnh: Cha là nguồn gốc và khởi thủy của tất cả thiên tính, Cha là nguồn gốc của Thánh Thần (para tou Patros ekporeuetai, cf. Ga 15, 26). Với lời tuyên xưng này, người ta có thể hiểu tương quan giữa Thánh Thần và Cha được xác định nhưng tương quan giữa Con và Thánh Thần c̣n bỏ ngỏ. Qua từ ngữ “khởi xuất” (ekporeusis), không được phép coi Thánh Thần như một tạo vật của Cha, cũng không được phép coi Thánh Thần như được sinh bởi Cha (nếu không sẽ có hai Con!). Thánh Thần có một tương quan duy nhất với Thiên Chúa như nguồn gốc: không có một tương quan nào như vậy, không giống tương quan giữa Cha và Con.[199]

Với lời tuyên xưng Thánh Thần phát xuất từ Cha và Con (Filioque) của Giáo Hội Công Giáo, Giáo Hội Công Giáo muốn nói: Thánh Thần không phải chỉ là Thánh Thần của Cha mà c̣n là Thánh Thần của Con nữa, “Thánh Thần nhận lănh bản tính và hữu thể vừa từ Cha, vừa từ Con. Đời đời Người phát xuất từ Cha và Con như từ cùng một nguyên lư và từ một nhiệm suy duy nhất” (DS 1300-1301; GLCG 246; ND 322-323).

Thánh Augustine (354-430), thần học gia Công Giáo Latin, đă nh́n Thánh Thần như T́nh Yêu giữa Cha và Con, là sự thông hiệp giữa Cha và Con. Augustine cũng như các thần học gia tây phương luôn nh́n Cha như nguồn gốc duy nhất. Theo Augustine, Thánh Thần xuất nguyên (principaliter) từ Cha. Thánh Thomas cũng chấp nhận công thức này và diễn tả Cha như nguyên lư và nguồn của Ba Ngôi (principium or fons totius trinitatis). Theo Thomas, Con lấy từ Cha quyền năng nhiệm xuất Thánh Thần; như vậy, cũng có thể nói, Thánh Thần xuất từ Cha qua Con.[200]

Giáo Hội đông phương cũng dùng những h́nh ảnh nhân loại và những loại suy để hiểu về Con và Thánh Thần của Thiên Chúa. Khởi điểm đối với họ là lời được nói ra. Lời được nói ra nhờ hơi thở. “Khi chúng ta nói một lời, sự chuyển động của hơi thở, khí làm phát sinh tiếng, cái làm ư nghĩa của lời đạt tới người khác.” Tương tự vậy, nơi Thiên Chúa, Thần Khí tức Thánh Thần đi với Lời và tỏ lộ hiệu quả của Lời.”[201]

Với thần học Latin, Thánh Thần xuất từ t́nh yêu hỗ tương giữa Cha và Con (processio); c̣n đối với thần học Hylạp, Thánh Thần khởi xuất từ Cha (ekporeusis). Với thần học Hylạp, điều này không muốn nói rằng Thánh Thần không là Thánh Thần của Con. V́ “Thánh Thần khởi xuất từ Cha, được thông truyền qua Con, và được các tạo vật đón nhận.” Điểm hay của quan niệm này là duy tŕ được vị thế của Cha như nguồn duy nhất của thần tính, cũng như tương quan của Thánh Thần với hoạt động trong thế giới được thấy rơ nét hơn.[202]

Nền tảng chung của việc h́nh thành quan niệm về Thánh Thần của cả thần học Latin lẫn Hylạp được thấy nơi Ga 15, 26 (ho para tou patros exporeuetai). Kinh tin kính Nicea-Constantinople thay chữ para bằng ek, và thay chữ ekporeuetai ở th́ hiện tại với chữ ekporeuomenon th́ quá khứ phân tự; điều này muốn nói sự nhiệm xuất không chỉ tạm thời nhưng c̣n là nhiệm xuất vĩnh cửu. Sự khác biệt giữa thần học Hylạp và Latin trở nên rơ ràng khi bản dich phổ thông (Vulgate) chuyển chữ ekporeuetai là procedit, v́ chữ processio (nhiệm xuất) trong thần học Latin có nhiều nghĩa hơn là chữ ekporeusis (khởi xuất) trong thần học Hylạp. Trong văn chương Hylạp, ekporeuesthai có nghĩa: khởi xuất từ, khởi đến bởi; trong nghĩa này nó chỉ được áp dụng cho Cha như khởi nguồn. Việc đồng hoạt động của Con trong việc nhiệm xuất Thánh Thần, nếu có, phải được diễn đạt bằng động từ proïenai; thần học Latin đă không có sự phân biệt này. Thần học Latin dịch ekporeusis bằng processio, mà chữ processio có thể được áp dụng cho mọi nhiệm xuất của Ba Ngôi; processio không đơn thuần chỉ việc nhiệm xuất Thánh Thần mà c̣n chỉ cả việc sinh Con cũng như việc nhiệm xuất Thánh Thần qua Con.[203] Với việc dùng chữ processio như vậy, thần học Latin c̣n phải phân biệt nhiệm xuất (processio) của Con với nhiệm xuất (processio) của Thánh Thần. Nếu việc nhiệm xuất (processio) của cả hai đều giống nhau, th́ Thiên Chúa có hai người con, và như vậy không thể nhận biết sự khác biệt giữa Con và Thánh Thần. Đây là vấn đề thần học mà nền thần học Latin gặp phải, chứ bên thần học Hylạp không gặp vấn đề này. Như vậy theo thần học Latin, sự phân biệt giữa Con và Thánh Thần chỉ được duy tŕ khi Con có chức vụ nhiệm xuất Thánh Thần từ Cha. Trong cái nh́n này, Con đóng vai tṛ không là chính yếu (principaliter) nhưng chỉ do quyền năng Con nhận từ Cha. Chính v́ vậy, thần học Latin luôn luôn nhấn mạnh rằng trong việc nhiệm xuất Thánh Thần, Cha và Con tạo thành một nguyên lư duy nhất (DS 850; ND 321). Thực tế, thần học Latin cũng có thể nói như thánh Thomas: Thánh Thần xuất từ Cha qua Con. Điều bất lợi của Filioque là trong kinh tin kính, sự khác biệt giữa Cha và Con trong việc nhiệm xuất Thánh Thần không được nói rơ nên làm cho các thần học gia và những tín hữu bên nền văn chương Hylạp hiểu lầm.[204]

Thần học Hylạp cũng có điểm yếu. Tuy kinh tin kính Nicea-Constantinople có thể diễn đạt chỗ đứng đặc biệt của Cha trong việc khởi xuất Thánh Thần, nhưng nó lại không nói ǵ về tương quan giữa Thánh Thần và Con. Trong Kinh Thánh, Thánh Thần khởi xuất từ Cha (Ga 15, 26) nhưng lại được thông ban nhờ Con (Ga 14, 16.26). Hơn nữa nếu nhiệm cục cứu độ và thần học nội tại Ba Ngôi tương hợp nhau, th́ việc Con sai gởi Thánh Thần trong nhiệm cục cứu độ (Ga 15, 26), cũng hàm ẩn sự nhiệm xuất Thánh Thần trong thần học nội tại Ba Ngôi. Cũng theo Kinh Thánh, Thần Khí cũng là Thần Khí của Con (Gl 4, 6), Thần Khí của Đức Giêsu Kitô (Rm 8, 9; Pl 1, 19). Theo sách Khải Huyền (Kh 22, 1), nước ban sự sống khởi xuất (ekporeumenon) từ ngai Thiên Chúa và Con Chiên.[205]

Có lẽ v́ những dữ kiện Kinh Thánh trên mà các giáo phụ Hylạp trong những thế kỷ đầu đă không phản kháng công thức Filioque hay những điều na ná như vậy nơi các thánh Ambrose, Augustine, và Leo Cả. Hơn nữa những công thức thấy nơi một số các giáo phụ Hylạp cũng có vẻ giống thần học Filioque của tây phương, chẳng hạn đặc biệt nơi thánh Athanasius, Cyril of Alexandria, và Basil. Các giáo phụ Hylạp thường nói về sự nhiệm xuất của Thánh Thần từ Cha qua Con; tuy nhiên điều này không hoàn toàn xa lạ với thần học Latin, đặc biệt với Tertullian,[206] người đă đặt nền cho thần học Ba Ngôi trước cả thánh Augustine.[207]

Đă có một công thức tổng hợp cả hai công thức đông và tây của Epiphanius of Salamis: Thánh Thần là Đấng xuất từ Cha và nhận từ Con.[208]

Trong thời đầu tuy hai nền thần học Hylạp và Latin có những diễn đạt khác biệt nhưng không xung khắc nhau, Filioque chỉ thành vấn đề khi bên Latin biến công thức thần học thành công thức tuyên xưng đức tin, và như vậy là đơn phương thay đổi bản văn của kinh tin kính Nicea-Constantinople. Sự thay đổi này xảy ra trong những công đồng địa phương ở Toledo vào thời gian từ thế kỷ thứ năm đến thế kỷ thứ bảy.[209] Có lẽ Filioque được thêm vào nhằm chống lạc giáo Arius có tên là Prescillianism. Lời tuyên xưng Filioque hàm chứa Con đồng bản tính với Cha, và Thánh Thần không chỉ là Thánh Thần của Cha nhưng cũng là Thánh Thần của Con nữa. Những điều trên nếu được hiểu ngọn nguồn th́ sẽ thấy không có ǵ mới đối với thần học đông phương, ngay cả dù lúc đó việc tương quan liên lạc giữa đông và tây không c̣n được mặn nồng như trước. Sự bất đồng và những cuộc tranh luận gay gắt chỉ bùng lên khi Charlemagne tại công đồng Frankfurt (794) chống đối công đồng Nicea thứ hai (787)[210] bằng tuyên xưng Filioque (Thánh Thần xuất từ Cha và Con). Niềm tin Filioque đă mặc nhiên được chấp nhận ở tây phương vào thời điểm đó. Công đồng Aachen (809) chính thức thêm Filioque vào kinh tin kính. Lúc đầu, Roma rất dè dặt và thậm chí c̣n chống lại việc thêm vào này. Cụ thể, Đức Giáo Hoàng Leô III bảo vệ Nicea và truyền thống, và đặt ḿnh chống lại các công đồng Carolingian; Đức Giáo Hoàng duy tŕ lập trường của ngài khi các tu sĩ đan viện thánh Sabbas ở Yêrusalem thêm Filioque vào kinh tin kính trong Thánh Lễ và gây nên một cuộc tranh căi gay gắt; Đức Giáo Hoàng bảo vệ lời dạy trong Filioque nhưng từ chối thêm nó vào kinh tin kính. Tới thời Đức Giáo Hoàng Benedict VIII th́ khác; hoàng đế Henry II thỉnh cầu được thêm Filioque vào kinh tin kính trong Thánh Lễ tấn phong ông vào năm 1014. Kể từ đó, truyền thống tuyên xưng mới đă được bắt đầu ở tây phương.[211]

Công đồng Lateran IV (1215) và công đồng Lyons II (1274) xác định giáo lư của thần học tây phương về việc nhiệm xuất (processio) Thánh Thần từ Cha và Con (Filioque).[212] Công đồng Lyons tố cáo sự hiểu lầm của thần học đông phương cho rằng bên tây phương chủ trương có hai nguyên lư hoặc hai nguồn gốc nơi Ba Ngôi khi tuyên xưng Filioque. Theo lời dạy của công đồng Lateran, Cha và Con tạo nên một nguyên lư duy nhất trong việc nhiệm xuất Thánh Thần. Theo một nghĩa nào đó, thần học tây phương đă nhấn mạnh sự hiệp nhất nơi Ba Ngôi hơn cả bên thần học đông phương v́ qua Filioque sự đồng đẳng và đơn nhất của Thánh Thần với Cha và Con được xác định; thần học Latin cũng cho thấy tương quan sự sống và t́nh yêu giữa Cha và Con được hoàn tất nơi Thánh Thần như sợi dây liên kết v́ Thánh Thần là t́nh yêu của Cha và Con.[213]

Thần học đông phương phản đối Filioque trên b́nh diện luật và trên b́nh diện tín lư. Bên thần học đông phương cho rằng Filioque không hợp luật v́ công đồng Ephesus (431) cấm không cho dùng một tuyên tín khác (hetera pistis);[214] Bên thần học tây phương th́ cho rằng Filioque không là một đức tin khác nhưng là một lời giải thích của cùng một đức tin được công đồng Nicea và Constantinople tuyên xưng. Việc phản kháng Filioque trên b́nh diện tín lư th́ do thượng phụ Photius chủ xướng vào thế kỷ IX. Photius chống đối Filioque và sửa công thức tuyên tín thành “từ một Cha mà thôi” (ek monou tou patros). Công thức này là đúng nghĩa khi chữ ekporeusis được hiểu ngặt theo tiếng Hylạp và theo nghĩa principaliter procedere của thánh Augustine; tuy nhiên ek mono tou patros mà Photius dùng ở đây trong bầu khí tranh luận th́ lại có nghĩa khác, bởi v́ “chỉ bởi Cha mà ra” (ek monou tou patros) này lại phủ nhận truyền thống Hylạp hiểu Thánh Thần được nhiệm xuất từ Cha qua Con, và phủ nhận mọi tương hợp với thần học tây phương. Giáo Hội Hylạp nhận là quy chuẩn cái nh́n của Photius mặc dầu không phủ nhận lời giải thích của các giáo phụ trước như Photius đă phủ nhận. Truyền thống Hylạp th́ rộng và phong phú hơn cái nh́n của Photius trong những cuộc tranh luận.[215]

Vào thời đầu khi tuyên tín Filioque được thêm vào, người ta cho rằng việc không nhận Filioque là lạc giáo; tuy nhiên quan điểm của các thần học gia lớn thời trung cổ đầu th́ tế nhị hơn, không như người ta tưởng. Công đồng Florence (1439-1445) nỗ lực nối kết hai Giáo Hội đông và tây nhưng thất bại. Ngày nay đối với Giáo Hội Công Giáo Roma, quyết định của Đức Giáo Hoàng Benedict XIV (1742-1755) là chuẩn mực: Giáo Hội Đông Phương được phép dùng kinh tin kính không sửa đổi của năm 381. Điều này hàm chứa: các công thức được dùng trong hai Giáo Hội bổ túc cho nhau.[216]

 


 

 

 

 

 

VII. THIÊN CHÚA LÀ T̀NH YÊU

Chúng ta đă lần theo nhiệm cục cứu độ để cùng với các tông đồ khám phá mặc khải về Thiên Chúa Ba Ngôi, thiết tưởng bây giờ là lúc cần có cái nh́n thần học xét như những lư luận tổng hợp về Thiên Chúa Ba Ngôi.

A. THIÊN CHÚA LÀ T̀NH YÊU

Thánh Gioan tông đồ sau một thời gian dài nghiền ngẫm suy tư, Ngài tuyên xưng: “Thiên Chúa là t́nh yêu.” Thiên Chúa là t́nh yêu, nghĩa là, Thiên Chúa là Đấng yêu thương. Thiên Chúa là t́nh yêu, không phải chỉ khi tạo dựng con người Ngài mới là t́nh yêu, nhưng Ngài đă là t́nh yêu từ muôn muôn thuở. Thiên Chúa là Đấng yêu thương, bây giờ và từ trước muôn đời muôn thuở.

1. Ad Intra: Nên Một Với Nhau

Từ thuở đời đời, Thiên Chúa là t́nh yêu. T́nh yêu là tương quan liên vị, là thái độ phải có của một ngôi vị đối với ngôi vị khác. Nơi vật chất cũng có sự thu hút lẫn nhau, như nam châm trái cực hút nhau; nơi con vật cũng có sự thu hút gần nhau giữa hai giống đực cái theo bản năng. Nơi vật chất và sinh vật hạ đẳng, chúng không có tự do và luôn tuân theo luật tự nhiên và bản năng; c̣n nơi con người xét như ngôi vị tự do, t́nh yêu là tương quan phải có giữa những ngôi vị; tuy dù đó là tương quan cần có (để sống đúng như một ngôi vị nhân linh) nhưng con người vẫn tự do. Với tự do, con người trở nên tuyệt vời hay tệ hại tùy chọn lựa yêu thương hay không. Thiên Chúa là t́nh yêu, hàm chứa, Thiên Chúa là những ngôi vị; trước khi tạo dựng con người, Thiên Chúa đă luôn yêu thương nhau.

Nơi t́nh yêu, người ta hướng tới nên một với nhau. Ư hợp tâm đồng. Một ḷng một ư. Nơi t́nh yêu nam nữ vợ chồng, người ta nên một với nhau không chỉ nơi tâm hồn nhưng cả nơi thân xác. Thiên Chúa tuy dù là ba ngôi vị nhưng Thiên Chúa đă luôn kết hiệp với nhau đến độ chỉ là một Thiên Chúa mà thôi.

“Ḿnh với ta tuy hai mà một, ta với ḿnh tuy một mà hai.” Nơi con người, hai người là hai ngôi vị riêng rẽ, tuy có thể độc lập với nhau nhưng cũng cần nhau tới một mức độ nào đó để sống hạnh phúc. Chẳng hạn, để những thành viên trong một gia đ́nh sống hạnh phúc, các thành viên cần hỗ tương liên hệ với nhau ở một mức độ nào đó. Nơi Thiên Chúa, Ba Ngôi Vị phân biệt và tùy thuộc nhau ở mức độ tuyệt vời. Thiên Chúa tuy là ba ngôi vị phân biệt nhưng vẫn luôn là một với nhau. Ba Ngôi Thiên Chúa là một không chỉ v́ Ba Ngôi cùng một bản tính Thiên Chúa mà c̣n v́ Ba Ngôi Vị Thiên Chúa luôn ở trong nhau đến độ là một (tương tại, circumincessio, circumcessio). Ba Ngôi Vị Thiên Chúa ở trong nhau nhưng không lẫn lộn ngôi nọ với ngôi kia. Nơi Thiên Chúa, tất cả đều chung trừ tương quan ngôi vị.

Ba ngôi vị Thiên Chúa không lẫn lộn, không ḥa tan trong nhau đến mất ḿnh; nhưng trái lại, Cha luôn là Cha, Con luôn là Con, Thánh Thần luôn luôn là Thánh Thần. Không khi nào Cha ngừng là Cha. Không khi nào Con ngừng là Con. Không khi nào Thánh Thần thôi là Thánh Thần. Cho nên dù ở trong nhau, nên một với nhau, th́ Ba Ngôi vẫn là Ba Ngôi.

Với những người theo thuyết h́nh thái (modalism), có lúc Cha là Con, và có lúc Cha là Thánh Thần. Với họ, v́ Cha cũng là Con khi nhập thể, nên khi Con chịu khổ nạn tức là Cha chịu khổ nạn. Hiểu như họ, không là cái nh́n của truyền thống Công Giáo về Thiên Chúa. Nơi Thiên Chúa, tất cả là một nhưng mỗi ngôi vị luôn luôn là ḿnh. Cha luôn luôn là Cha và không bao giờ là Con. Cha luôn luôn ở trong Con, Con luôn luôn ở trong Cha, nhưng Cha vẫn luôn là Cha và Con vẫn luôn luôn là Con mọi nơi mọi lúc trong mọi hoàn cảnh. “Ta và Cha là một” (Ga 10, 30); tuy nhiên, Con và Cha vẫn luôn luôn khác nhau, Cha vẫn là Cha và Con vẫn là Con; điều khác biệt nơi Thiên Chúa chính là ngôi vị.

Từ sự thông hiệp giữa Ba Ngôi Thiên Chúa chúng ta có thể hiểu về sự thông hiệp giữa con người và Thiên Chúa. Ba Ngôi Thiên Chúa tuy ở trong nhau nhưng không tiêu hủy nhau và cũng không làm mất chính ḿnh; cũng tương tự vậy, Ba Ngôi Thiên Chúa ngự nơi con người nhưng không hủy hoại ngôi vị con người mà trái lại c̣n làm con người là ḿnh hơn, bởi v́ Ba Ngôi Thiên Chúa ở trong nhau không hủy hoại ngôi vị khác mà cũng chẳng làm mất chính ḿnh, trái lại, lại c̣n làm ḿnh là ḿnh hơn. Cũng tương tự như vậy những người kết hiệp với Thiên Chúa.

Một người kết hiệp với Thiên Chúa cho dù ở mức độ cao sâu đến đâu cũng vẫn luôn là họ. Họ được thần hóa, được Thiên Chúa hóa, được thánh hóa, nhưng họ vẫn luôn là họ, vẫn luôn là người. Càng kết hiệp với Thiên Chúa, th́ càng là người, càng là người trọn vẹn hơn, tuyệt vời hơn. Để biết một người là thánh đến mức độ nào, th́ nh́n xem họ là người đến mức độ nào. Ai yêu thương Thiên Chúa th́ phải yêu mến anh em ḿnh. Làm sao một người có thể yêu mến Thiên Chúa Đấng mà họ không thấy nếu họ không yêu mến anh em đang sống chung quanh họ? Ai yêu thương là biết Thiên Chúa, ai không sống yêu thương là không biết Thiên Chúa, v́ Thiên Chúa là t́nh yêu.

Sự kết hiệp con người với Thiên Chúa có mẫu mực là Đức Giêsu Kitô. Đức Giêsu Kitô là người thật và là Thiên Chúa thật. Đức Giêsu là Thiên Chúa, là ngôi Lời Thiên Chúa nhập thể. Ngôi Lời Thiên Chúa kết hiệp với bản tính con người, gọi là ngôi hiệp. Nơi Đức Giêsu, bản tính Thiên Chúa và bản tính con người luôn được tôn trọng. Bản tính Thiên Chúa không làm tiêu hủy bản tính người, nhưng vẫn làm Đức Giêsu là người thật, là người trọn vẹn. Dù nhập thể làm người, Ngôi Lời vẫn là Thiên Chúa, và không giảm bản tính Thiên Chúa chút nào. Ngôi Lời vẫn luôn là một với Cha và Thánh Thần, nhưng chỉ có Ngôi Lời nhập thể làm người mà thôi.

Đức Giêsu là người thật và là Thiên Chúa thật. Mỗi người chúng ta dù kết hiệp với Thiên Chúa cũng không bị tan biến hoặc làm mất chúng ta, nhưng làm chúng ta là chúng ta hơn, là người hơn. Ngay cả khi con người ở trên thiên đàng với Thiên Chúa, th́ sự kết hiệp với Thiên Chúa cũng không làm con người không là người nữa; trái lại, con người trên trời dù kết hiệp với Thiên Chúa, cũng vẫn là người.

Nơi Thiên Chúa Ba Ngôi, sự ở trong nhau (circumincessio) không làm mất chính ḿnh mà cũng không làm tổn thương ngôi vị khác, trái lại vẫn là chính ḿnh và để ngôi vị khác là ngôi vị khác một cách hoàn toàn, là mẫu mực cho cách sống của con người trên trần gian này. Sự khác biệt không hủy hoại tính hiệp nhất nhưng chính sự khác biệt mới cho thấy tính hiệp nhất giữa các ngôi vị. Sự khác biệt, sự phong phú đa dạng qua những khác biệt giữa con người với nhau, đ̣i người ta phải trân trọng lẫn nhau khi nh́n vào mẫu mực Thiên Chúa Ba Ngôi.

2. Ad Extra: Yêu Thương Con Người

Thiên Chúa là t́nh yêu. Thiên Chúa là Đấng yêu thương. Ba Ngôi Thiên Chúa yêu thương nhau và yêu thương con người.

Thương cảm lắng nghe tiếng kêu cầu

Thiên Chúa yêu thương con người. Điều này được biểu lộ cách đặc biệt qua dân tộc Do Thái: Thiên Chúa tuyển chọn dân Do Thái là dân riêng, và Ngài luôn ở gần họ để yêu thương và đáp cứu mỗi khi họ kêu cầu.

Được dâng tế phẩm lên Thiên Chúa, là được Thiên Chúa lắng nghe và nhận lời. Dân Do Thái cầu khẩn cùng Thiên Chúa cho chính họ và cho mọi dân tộc trên trần gian này. Dân Do Thái là dân tư tế (Xh 19, 5-6), là dân được Thiên Chúa chọn để đại diện tất cả mọi dân tộc tế lễ Thiên Chúa. Các tư tế là những người được chọn từ giữa dân Ngài, để đại diện dân Ngài dâng tế phẩm lên Thiên Chúa.

Thiên Chúa là Thiên Chúa của cả dân ngoại, v́ dân ngoại cũng do Ngài mà có; v́ nếu không có Thiên Chúa th́ đâu có ǵ hiện hữu. Không có Thiên Chúa th́ đâu có ai được sinh ra, đâu có dân tộc nào hiện hữu, nên tất cả mọi dân tộc đều là dân của Thiên Chúa mà dân Do Thái là dân được chọn một cách đặc biệt. Qua lịch sử dân tộc Do Thái người ta nhận ra rằng Thiên Chúa yêu thương mọi dân tộc một cách đặc biệt như dân tộc Do Thái. Thiên Chúa quan tâm đến dân tộc Do Thái như thế nào th́ Ngài yêu thương và quan tâm đến các dân tộc khác như vậy. Thiên Chúa luôn gần gũi và yêu thương mọi người, mọi dân tộc.

Tha thứ

Thiên Chúa yêu thương con người, nên Ngài có nhiều sáng kiến cho con người. Khi con người phạm tội chống lại Thiên Chúa, người ta tưởng rằng Ngài sẽ trừng phạt như người đời vẫn thường đối xử với nhau, nhưng thực tế lại không như vậy. Thiên Chúa yêu thương, Ngài tha thứ cho con người. Ngài đi t́m con người, Ngài mong con người trở lại với Ngài. Thiên Chúa là t́nh yêu, Ngài có nhiều sáng kiến để yêu thương, nên người ta không biết Ngài sẽ làm ǵ đối với những kẻ Ngài yêu, và ngay cả đối với những người phạm tội chống lại Ngài. V́ là t́nh yêu, v́ là Thiên Chúa tự do, nên Thiên Chúa là Đấng luôn luôn mới, và người ta không thể nói đă biết trọn về Ngài. Chỉ khi Ngài đă thực hiện điều ǵ đó rồi, người ta mới biết mà thôi. Thiên Chúa tha thứ, và Ngài có nhiều cách để tha thứ, Ngài tha thứ với những t́nh huống khác nhau. Thế nhưng chính trong việc Thiên Chúa yêu thương tha thứ này, người ta hiểu Thiên Chúa là ai: Ngài yêu thương nên tha thứ tội lỗi con người.

Lịch sử dân Do Thái là một chuỗi những bất trung phản bội, nhưng qua những bất trung và phản bội này người ta hiểu Thiên Chúa hơn. Thiên Chúa thương cảm trước nỗi khổ của dân Người khi họ cùng khốn bên Aicập và kêu lên Thiên Chúa (Xh 3, 1-12). Thiên Chúa là Đấng gần gũi những người đang sống trong t́nh cảnh khốn cùng không biết kêu cầu cùng ai. Thiên Chúa là Thiên Chúa của người nghèo và của những kẻ khốn cùng. Không phải Thiên Chúa không là Thiên Chúa của người giầu. Thiên Chúa là Thiên Chúa của cả người giầu lẫn người nghèo, nhưng người giầu không để ư đến Thiên Chúa và dường như họ đă quên Thiên Chúa, dường như họ không cần Thiên Chúa v́ đă thấy ḿnh đầy đủ và thỏa măn.

Khi dân Do Thái đă vào đất hứa, dân đă bỏ quên Thiên Chúa và đă bị các dân xung quanh đàn áp bóc lột. Cùng khổ nhưng không biết trông chờ ai để cứu giúp, họ đă kêu lên Thiên Chúa và Thiên Chúa đă sai các thẩm phán đến để giải thoát họ. Thiên Chúa luôn ở gần con người, và điều này được nhận biết khi những người cùng khốn kêu lên Ngài. Thiên Chúa đến với con người qua trung gian những con người. Các thẩm phán (quan án) là những người được Thiên Chúa sai gởi tới để giải phóng dân và cũng để giáo dục dạy dỗ dân. Samuel là thẩm phán và cũng là tiên tri. Samuel là người đă xức dầu phong Saul làm vua Do Thái, và sau đó cũng chính Samuel nhận chỉ thị của Thiên Chúa xức dầu phong Đavít làm vua thay thế Saul. Trong Kinh Thánh không thấy chỗ nào nói Môsê và Samuel được xức dầu, nhưng chính Môsê xức dầu để Aaron làm tư tế, và Samuel xức dầu cho Saul và David làm vua. Đấng được xức dầu là người được Thiên Chúa sai đến lo cho dân Ngài.

Gần gũi và săn sóc

Thiên Chúa gần gũi con người. Thiên Chúa cai trị dân Người. Ngài can thiệp vào cả thể chế chính trị, như đặt người làm vua cai trị dân nhân danh Ngài. Chính Thiên Chúa đặt người cai trị dân, nhưng cũng chính Ngài phế bỏ Saul khi Saul không vâng theo thánh ư Ngài.

Thiên Chúa yêu thương dân Ngài. Ngài cai trị dân qua luật giao ước. Ngài ban luật cho dân để bảo vệ quyền lợi của mỗi người (Xh 20, 1-17). “Không Trời ai sống được với ai.” Nếu không tin kính Trời, th́ làm sao con người có thể trung thành và đối xử tốt với nhau! Phần đầu của thập giới là thái độ phải có của con người đối với Thiên Chúa, và phần hai là thái độ phải có đối với tha nhân. Không tuân giữ thập giới, con người không thể sống hạnh phúc đích thực, không phải chỉ ở đời sau nhưng ngay cả ở đời này nữa. Hạnh phúc đích thực của con người giả sử phải có sự b́nh an thâm sâu trong tâm hồn; và điều này chỉ có khi người ta sống tương quan tốt với Thiên Chúa và với tha nhân. Không tôn kính Thiên Chúa, không thảo hiếu cha mẹ, không tôn trọng sinh mạng hay danh thơm tiếng tốt của tha nhân, không tôn trọng tài sản của người khác, th́ làm sao có thể có một tâm hồn an b́nh và hạnh phúc được! Thiên Chúa ban lề luật, để giúp con người được hạnh phúc đích thực.

Thập giới, lề luật được ban ra là để mưu ích lợi cho con người, chứ không phải con người được tạo dựng để phục vụ lề luật. Lề luật là quà tặng của Thiên Chúa ban cho dân tộc Do Thái, nhưng cũng là cho tất cả mọi người, mà dân tộc Do Thái là một đối tượng cụ thể. Từ nhận thức này, người ta nhận ra nguyên tắc giải thích lề luật: lề luật nhằm phục vụ lợi ích đích thực của con người.

Dạy dỗ

Thiên Chúa yêu thương nên dạy dỗ dân qua các tiên tri. Tiên tri là những người Thiên Chúa chọn để nói với dân nhân danh Ngài. Sự bất xứng bất lực của tiên tri, cho thấy rơ Thiên Chúa hiện diện. Tiên tri Ysaya thấy ḿnh nhơ uế không xứng đáng nói nhân danh Thiên Chúa; thiên thần đă dùng than hồng thanh tấy môi miệng tiên tri, hầu tiên tri xứng đáng nói Lời Thiên Chúa, để khi nghe tiếng mời gọi th́ tiên tri đă sẵn sàng đáp “xin Ngài sai tôi” (Is 6, 1-8). Tiên tri  Yêrêmya run sợ trước thế lực người đời, và Thiên Chúa đă ban ơn trợ lực để tiên tri có đủ can đảm nói nhân danh Thiên Chúa bất chấp mọi uy quyền thế tục, ngay cả vua chúa quan quyền (Yer 1, 4-19). Tiên tri nói, nhưng không phải tiên tri nói mà là chính Thiên Chúa nói với dân qua tiên tri- ngôn sứ của Ngài. Tiên tri là hồng ân Thiên Chúa ban cho dân Ngài, và qua dân Do Thái hồng ân này được ban cho mọi người.

Những dân tộc xung quanh người Do Thái tự hào có khôn ngoan, họ tự hào v́ có những người hiền triết dạy khôn ngoan. Người Do Thái cũng bắt chước họ đi t́m kiếm khôn ngoan, nhưng cuối dùng họ nhận ra rằng: kính sợ Thiên Chúa là khởi đầu khôn ngoan. Sự khôn ngoan đích thực chính là Thiên Chúa. Giữ luật Thiên Chúa truyền, sống như Thiên Chúa dạy bảo là người khôn ngoan thực.

Thiên Chúa là Đấng khôn ngoan và là sự khôn ngoan đích thực. Người ta đi t́m kiếm khôn ngoan, t́m học để biết và sở hữu khôn ngoan; người ta đâu có ngờ chính Thiên Chúa là Đấng khôn ngoan đích thực, là sự khôn ngoan tuyệt đối. Sống theo như Thiên Chúa dạy, sống với Thiên Chúa, là người khôn ngoan. Người khôn ngoan là người sống sao để hạnh phúc. Không sống như Thiên Chúa dạy, con người không thể hạnh phúc.

Mời gọi nên thánh

Thiên Chúa là Đấng tuyệt vời, là Đấng khôn ngoan, là Đấng trở thành mẫu mực cho con người. Thiên Chúa là Đấng thánh, và Ngài mời gọi con người nên thánh (Lv19, 1-2).

Thánh, là hướng lên Thiên Chúa chứ không dừng lại nơi tạo vật tuy dù con người có tự do để vươn lên hay dừng lại. Vươn lên Thiên Chúa, là sống tự do đích thực, là không nô lệ vật chất như tiền tài danh vọng địa vị. Vươn lên Thiên Chúa, là sống như Thiên Chúa dạy, là yêu thương tha nhân, là giúp đỡ tha nhân và làm cho con người được sống triển nở và hạnh phúc. Thiên Chúa là Đấng mời gọi con người sống tự do, sống như Thiên Chúa là Đấng yêu thương. Thiên Chúa là Đấng thánh, là Đấng yêu thương.

B. THIÊN CHÚA LÀ CHA

“Tôi tin kính một Thiên Chúa, là Cha toàn năng, Đấng tạo thành trời đất, muôn vật hữu h́nh và vô h́nh.”

Con người ai trong chúng ta cũng có cha có mẹ, chính nhờ cha nhờ mẹ mà chúng ta hiện hữu. Nói một cách khác, nếu không có cha có mẹ, chúng ta không có. Theo nghĩa này, Thiên Chúa là Cha của con người và vũ hoàn, v́ chính nhờ Ngài mà con người cùng vũ trụ hiện hữu.

Nhận biết ḿnh là thụ tạo, là hữu thể bất tất, là nhận ra phải có một hữu thể tất yếu: Thiên Chúa. Thiên Chúa là Đấng nhờ Ngài mà tôi hiện hữu. Không hề mâu thuẫn khi nói: nhờ cha nhờ mẹ mà ḿnh có, và, nhờ Thiên Chúa mà ḿnh hiện hữu. Chính cha mẹ ḿnh cũng nhờ Thiên Chúa mà có. Mỗi người đều nhờ cha nhờ mẹ mà có, và cũng nhờ Thiên Chúa mà hiện hữu. Điều này không cùng trên b́nh diện. Nhận ra Thiên Chúa là Cha- Đấng tạo thành, là một tri thức tự do, siêu h́nh. Đây là một nhận thức giúp gặp gỡ Đấng siêu vượt, Đấng Quyền Năng.

Đấng tạo thành

Thiên Chúa là Cha toàn năng, là Đấng tạo thành trời đất, muôn vật hữu h́nh và vô h́nh. Thiên Chúa như Cha như Mẹ, là Đấng tạo thành nên con người và muôn loài muôn sự, hữu h́nh cùng vô h́nh. Thiên Chúa tạo dựng vũ trụ vạn vật từ hư vô, không giống như một người thợ gốm nặn chiếc b́nh gốm bằng vật liệu là đất sét đă có sẵn. Thiên Chúa cũng không tạo thành con người như người cha người mẹ sanh con, v́ từ một phần thân thể của cha mẹ mà người con được sinh ra. Thiên Chúa tạo dựng con người khác với người cha người mẹ sinh con ra. Thiên Chúa là Cha là Mẹ, là kiểu nói nhân h́nh, là kiểu nói loại suy để chỉ việc nhờ Thiên Chúa mà con người cùng muôn loài muôn sự hiện hữu.

Sách Sáng Thế (St 1, 1-2, 4a) diễn tả Thiên Chúa tạo dựng con người bằng Lời. Ngài phán một lời, liền có sự vật. “Thiên Chúa phán: “phải có ánh sáng.” Liền có ánh sáng. Thiên Chúa thấy rằng ánh sáng tốt đẹp. Thiên Chúa phân rẽ ánh sáng và bóng tối. Thiên Chúa gọi ánh sáng là “ngày,” bóng tối là “đêm.” Qua một buổi chiều và một buổi sáng: đó là ngày thứ nhất” (St 1, 3-5). Tŕnh thuật thứ nhất về tạo dựng thuộc truyền thống tư tế (P), diễn tả Thiên Chúa tạo dựng vũ trụ vạn vật, tuy trừu tượng và không sinh động như truyền thống Y, nhưng rất hay. Truyền thống Y diễn tả Thiên Chúa tạo dựng con người bằng cách nắn con người từ bùn đất, rồi thở hơi vào lỗ mũi để làm nó thành sống động (St 2, 7). Cách diễn tả nhân h́nh này được giới b́nh dân rất thích nhưng ngày nay lại gặp phải một số người không hiểu thấu đáo ngôn ngữ, cho rằng Thiên Chúa có chân tay và tạo dựng con người bằng cách nắn ra con người, nên họ hiểu sai về Thiên Chúa và hiểu sai về Kitô giáo.

Thiên Chúa là Đấng thiêng liêng, không phải là vật chất. Ngài không có tay có hơi thở như chúng ta. Nếu nói Ngài nắn, Ngài thổi hơi vào lỗ mũi, th́ đó là cách diễn tả nhân h́nh để cho người ta hiểu. Con người phải vượt qua ngôn ngữ để hiểu điều người ta muốn nói. Hai tŕnh thuật về sáng tạo (St 1-2) giúp người ta hiểu hơn về Thiên Chúa.

Đấng tốt lành

Thiên Chúa sáng tạo con người giống h́nh ảnh Thiên Chúa. Thiên Chúa là Đấng thiêng liêng, vậy h́nh ảnh của Thiên Chúa là ǵ? Con người có nét ǵ đẹp, th́ Thiên Chúa c̣n tuyệt hơn thế nhiều, v́ con người chỉ là h́nh ảnh của Thiên Chúa. Con người thông minh, Thiên Chúa là Đấng thông minh toàn tri. Con người nhân hậu, Thiên Chúa là Đấng vô cùng nhân hậu. T́nh yêu của người cha người mẹ yêu thương và tha thứ cho con ḿnh, làm người ta hiểu hơn về Thiên Chúa, Đấng yêu thương con người c̣n hơn người cha người mẹ trần gian yêu thương con ḿnh. Con người bất lực giới hạn, Thiên Chúa vô hạn và quyền lực vô biên.

Con người có những hành vi tốt lành, Thiên Chúa là Đấng tốt lành vô cùng. Con người có những người ác, nhưng Thiên Chúa không độc ác. Gian ác là do con người, do tự con người. Khi làm ác, con người không vươn lên với Thiên Chúa, không mở ra với siêu vượt thể mà lại quy chiếu về ḿnh. Hành vi gian ác là đặt ḿnh và quyền lợi của ḿnh trên người khác, trên tất cả, thậm chí trên cả Thiên Chúa. Những hành vi như vậy xúc phạm và hủy diệt tha nhân. Gian ác, là hành vi tự do của mỗi người. Thiên Chúa tốt lành vô cùng. Ngài ban cho con người tự do, và con người làm nên đời ḿnh qua những chọn lựa sống của ḿnh.

Thiên Chúa không là tác nhân của những điều xấu. Sáng Thế chương thứ 3 cho thấy sự chết, gian ác từ đâu mà tới. Nó chính từ ḷng con người mà ra. Cái chết thể xác chỉ là hậu quả của cái chết tinh thần, khi con người đầu tiên không tin vào Thiên Chúa nữa. Khi con người không tin rằng Thiên Chúa yêu thương ḿnh, th́ con người làm sao có thể sống với người khác, và làm sao có thể sống hạnh phúc được! Nếu không tin vào Thiên Chúa t́nh yêu, th́ con người đang ở trong t́nh trạng bất hạnh. Nói bằng một ngôn từ khác, con người đang sa hỏa ngục.

Thiên Chúa là Đấng tốt lành. Thiên Chúa luôn muốn điều tốt cho con người. Ngay cả khi con người không tin vào Thiên Chúa, th́ Thiên Chúa vẫn tiếp tục đối thoại với con người, để giúp con người trở lại với Ngài, để con người có thể được hạnh phúc đích thực. Chính Thiên Chúa đă đi t́m con người khi con người trốn Thiên Chúa. Thiên Chúa đă gọi con người, Ngài khởi đầu cuộc đối thoại và loan báo niềm hy vọng: “ḍng dơi người nữ sẽ đạp dập đầu con rắn.” Con người bỏ Thiên Chúa, nhưng không bao giờ Thiên Chúa bỏ con người. Thiên Chúa muốn con người sống hạnh phúc với Thiên Chúa, và Ngài sẽ thực hiện điều đó cho tới cùng. Thiên Chúa là Đấng thành tín.

Khi tạo dựng ta, Thiên Chúa đă không hỏi ư kiến của ta; nhưng Thiên Chúa không thể cứu độ ta nếu ta không đồng ư. Nói vậy như thể Thiên Chúa bất lực trước con người, nhưng đúng ra để cho thấy tự do mà Thiên Chúa ban cho con người tuyệt vời đến thế nào! Thiên Chúa quyền năng tuyệt đối nhưng Ngài đă ban cho người tự do. Con người tự do để h́nh thành chính ḿnh qua các hành vi chọn lựa của ḿnh. Con người thành tuyệt vời, thành thánh, thành tinh thần khi vươn lên Tuyệt Đối chứ không dừng lại nơi sự vật vật chất. Thiên Chúa tuyệt vời khi cho con người tự do, và Ngài luôn t́m cách giúp con người tin vào Thiên Chúa, tin vào Thiên Chúa yêu thương, để con người được an b́nh và hạnh phúc, nghĩa là, được cứu độ.

Nguồn hy vọng

Thiên Chúa là Đấng thành tín. Con người có thể không tin vào nhau, và thậm chí có thể c̣n không tin vào chính ḿnh; nhưng Thiên Chúa là Đấng luôn tin tưởng vào con người. Ngay cả khi con người tuyệt vọng, ngay cả khi người ta tuyệt vọng về chính ḿnh, th́ Thiên Chúa vẫn luôn hy vọng nơi con người. Thiên Chúa vẫn tiếp tục ở với con người, vẫn luôn mời gọi, ban ơn giúp con người trở về với Ngài. Thiên Chúa là Đấng luôn tin vào con người, Thiên Chúa tin vào chính tôi hơn cả chính tôi, hơn cả bất cứ ai tin vào tôi.

Thiên Chúa là Đấng luôn ở với con người. Thiên Chúa yêu thích ở với loài người. Với những người Ngài muốn diễn tả t́nh yêu một cách đặc biệt, Ngài nói: “Ta sẽ ở với ngươi.” Thiên Chúa hứa sẽ ở với Jacob khi ông trên đường đi trốn Esau. Thiên Chúa hứa ở với Môsê để giúp ông thực hiện sứ mạng Ngài trao cho ông, để ông có đủ can đảm ra trước mặt Pharaô và xin vua cho dân bỏ Aicập đi tế lễ Thiên Chúa. Thiên Chúa hứa sẽ ở với các tiên tri để giúp các ngài can đảm nói lời của Ngài cho dân chúng, ngay cả cho vua chúa quan quyền, cho cả những kẻ ghét và muốn lấy mạng sống của các ngài nữa.

Thiên Chúa ở với con người, Thiên Chúa ở với dân Người; tuy nhiên Thiên Chúa là Đấng vô h́nh, làm sao con người nhận ra Thiên Chúa đang hiện diện với con người? Thiên Chúa hiện diện với con người qua những trung gian rất cụ thể: qua Môsê, qua các thẩm phán, các tiên tri, các vua chúa. Vào những thời sau hết, Đức Giêsu là Emmanuel, Thiên Chúa ở cùng chúng ta. Vào thời Tân Ước, người ta nhận ra mỗi người là đền thờ của Thiên Chúa.

Thiên Chúa là Đấng phục sinh con người. Những đầu gỗi ră rời, những tâm hồn khô héo v́ già yếu, v́ tuyệt vọng, th́ Thiên Chúa có thể là nguồn hy vọng giúp cho con người như sống lại. H́nh ảnh bộ xương khô trong sách tiên tri Êdêkien (Ed 37) cho chúng ta thấy rơ Thiên Chúa là Đấng làm cho con người sống qua Thần Khí của Ngài. Thiên Chúa là nguồn hy vọng, là mùa xuân làm đổi mới mọi sự. Thiên Chúa sẽ phục sinh kẻ như đă chết và làm cho những người đă chết được sống lại. Thiên Chúa là sự sống lại và là sự sống. Không nhờ Thiên Chúa, không có sự sống. Tất cả những ǵ là sự sống đều nhờ Thiên Chúa mà có.

Cha của Đức Giêsu Kitô

Thiên Chúa là Thiên Chúa của Đức Giêsu Kitô. Đức Giêsu có nét giống Thiên Chúa. Ngài nói: “Ta đến để chúng được sống và được sống dồi dào” (Ga 10, 10). “Ta là sự sống lại và là sự sống. Ai tin Ta th́ dù đă chết cũng sẽ được sống. Ai sống mà tin Ta sẽ không bao giờ phải chết” (Ga 11, 25-26). Đức Giêsu đă làm nhiều phép lạ: cho người què đi được, kẻ điếc được nghe, người câm nói được, người mù được sáng, người chết sống lại. Những phép lạ Đức Giêsu đă làm, nếu tính về số lượng cũng chẳng là bao so với thời gian 3 năm Ngài rao giảng, tuy nhiên nó lại là những dấu chỉ cho thấy chân tướng của Đức Giêsu. Ngài làm được những điều kỳ diệu, và Ngài có quyền như một vị Thiên Chúa. Đức Giêsu là con người rất đặc biệt của Thiên Chúa. Thiên Chúa là Thiên Chúa của Đức Giêsu Kitô.

C. THIÊN CHÚA LÀ CON

“Tôi tin Giáo Hội duy nhất, thánh thiện, công giáo, và tông truyền.” Người ta chỉ nhận biết Thiên Chúa Ba Ngôi nhờ Đức Giêsu Kitô qua trung gian các tông đồ. Trước khi Đức Giêsu phục sinh, chưa có ai biết Đức Giêsu là Thiên Chúa, kể cả các tông đồ.

Khi Đức Giêsu c̣n sống đời tại thế, người ta nhận biết Ngài là người làng Nazarét (Mt 2, 22-23), những người cùng quê nhận ra Ngài và xác định được thân thế của Ngài (Mc 6, 1-6; Mt 13, 53-58; Lc 4, 16-30). Người đương thời có những ư kiến rất khác nhau về Ngài.

Với một số người, Ngài bị coi là người lộng ngôn phạm thượng (Mc 2, 5.7; 14, 62.64), kẻ nói ngoa (Ga 8, 57-58), người tội lỗi (Ga 9, 24), kẻ xấc láo dám coi ḿnh là Thiên Chúa (Ga 10, 30.33). Những người thân cũng coi Ngài như một kẻ mất trí (Mc 3, 21). Có một số các môn đệ cũng không chịu nổi những lời của Ngài, nên đă phải bỏ đi (Ga 6, 60.66). Đức Giêsu chết thê thảm ô nhục trên thập giá là bởi cung cách hành xử của Ngài và do những người có cái nh́n không tốt không đúng về Đức Giêsu.

Với một số khác, Ngài là một tiên tri; với các tông đồ, Ngài là Đức Kitô (Mc 8, 27-30; Mt 16, 13-20; Lc 9, 18-21). Đức Kitô, là Đấng mà người Do Thái vẫn hằng mong đợi, đặc biệt trong thời điểm người Do Thái đang bị người Roma đô hộ này. Như xưa người Do Thái đă chờ mong Đấng Thiên Sai để giải phóng họ khỏi cảnh lầm than, và Thiên Chúa đă đáp cứu họ khi  sai Môsê và các thẩm phán đến giải phóng dân, một số người Do Thái thời đó cũng tưởng Đức Giêsu sẽ là một Đấng Messia như vậy. Có lẽ các tông đồ cũng hiểu như vậy, nên hai người con ông Dêbêđê là Gioan và Giacôbê mới xin Đức Giêsu cho được ngồi bên tả và bên hữu Ngài khi Ngài được vinh quang (Mc 10, 37).

Cái chết trần trụi ô nhục trên thập giá phá hủy bao hy vọng và những mộng mơ của các tông đồ và của các môn đệ. Hai môn đệ trên đường Emmau đă bỏ về, không chờ ǵ nữa cho dù họ đă nghe các chị phụ nữ nói đă gặp Đức Giêsu phục sinh. Biến cố Đức Giêsu chết thê thảm trên thập giá làm các tông đồ tê liệt. Cho dù bao phép lạ các ông được chứng kiến, cho dù Đức Giêsu đă báo ba lần về cuộc khổ nạn và phục sinh của Ngài, th́ các ông vẫn hoảng loạn, không thể tin Đức Giêsu sống lại (Mc 16, 9-14). Tin mừng Marcô cho thấy không có tông đồ nào tin Đức Giêsu phục sinh, cho dù các chị phụ nữ đă loan báo Tin Mừng Phục Sinh cho các ông. Riêng tông đồ Thomas th́ cả một tuần không tin Đức Giêsu phục sinh, măi cho tới khi chính Đức Giêsu phục sinh hiện ra cho ông (Ga 20, 24-29).

Nếu Đức Giêsu không phục sinh, người ta không biết ǵ nhiều về Đức Giêsu. Chính biến cố tử nạn và phục sinh của Đức Giêsu, làm các tông đồ nhận ra sự thật về Đức Giêsu.

Đức Giêsu phục sinh, là một sự kiện đối với các tông đồ. Các ông đă được thấy, được ăn uống với, được tṛ chuyện, được đụng chạm vào Đấng phục sinh. Đức Giêsu phục sinh là một sự kiện không thể chối căi được. Các tông đồ là những chứng nhân của Đức Giêsu phục sinh. Tuy nhiên, Đức Giêsu phục sinh vẫn là một sự kiện phải tin đối với những người khác. Với Thomas, suốt 8 ngày ông không tin: Đức Giêsu phục sinh không là sự kiện đối với ông; sau khi ông thấy Đức Giêsu phục sinh, Đức Giêsu phục sinh là một sự kiện. Thomas đă mắt thấy tai nghe Đức Giêsu phục sinh. Sau này, tuy dù không nh́n thấy Đức Giêsu phục sinh bằng con mắt trần, Thomas vẫn tin Ngài đang sống, Thomas vẫn tin Ngài đă phục sinh. Với những người không thấy Đức Giêsu phục sinh, Đức Giêsu phục sinh là một biến cố phải tin. Để tin Đức Giêsu phục sinh, một người có thể tin vào lời chứng của các tông đồ, và thậm chí có thể tin nhờ lời chứng của các chị phụ nữ đă được Ngài hiện ra cho.

1. Anh Em Bảo Thầy Là Ai

Đức Giêsu đă phục sinh. Đức Giêsu vẫn là một ẩn số đối với các tông đồ. Câu hỏi Đức Giêsu đặt ra cho các tông đồ dường như vẫn chưa được giải đáp hoàn toàn: “c̣n anh em, anh em bảo thầy là ai?” (Mt 16, 15). Thầy đă phục sinh, nhưng Thầy phục sinh khác Lazarô phục sinh. Lazarô phục sinh, ai muốn gặp anh ta, cứ tới nhà anh ta sẽ được gặp; c̣n Đức Giêsu, không phải ai muốn gặp cũng được gặp. Thomas cả một tuần không tin Đức Giêsu phục sinh, và có lẽ các tông đồ khác muốn Thomas gặp gỡ Thầy, nhưng không thể được. Sau khi phục sinh, Đức Giêsu không bị sự chi phối của vật chất, cửa đóng then cài không ngăn cản được Ngài khi Ngài muốn gặp gỡ các tông đồ. Tuy vậy, không phải ai muốn gặp Ngài th́ đều được gặp. Chỉ ai Ngài muốn, Ngài mới cho họ gặp Ngài. Ngay cả với Thomas trong suốt một tuần, vẫn không được gặp Ngài. Các tông đồ từ sáng sớm tới ban chiều ngày Chúa phục sinh vẫn không được thấy Ngài, cho tới khi Ngài hiện ra cho họ vào chiều tối. Đức Giêsu phục sinh là ai?

Đấng luôn cầu nguyện cùng Thiên Chúa

“Nghe đây hỡi Israel, Đức Chúa, Thiên Chúa các ngươi là Thiên Chúa duy nhất. Hăy kính mến Đức Chúa hết linh hồn hết trí khôn hết sức lực ngươi” (Đnl. 6, 4). H́nh ảnh Đức Giêsu cầu nguyện luôn ở trong tâm trí của các tông đồ. Đức Giêsu cầu nguyện lúc sáng sớm (Mc 1, 35), Ngài cầu nguyện trước mỗi công việc quan trọng (Lc 6, 12), Ngài cầu nguyện trước giây phút quyết định của đời Ngài trong vườn dầu (Mt 26, 39). “Anh em đă nghe thầy bảo: thầy ra đi và đến cùng anh em. Nếu anh em yêu mến thầy, hẳn anh em đă vui mừng v́ thầy đi về cùng Chúa Cha, bởi v́ Chúa Cha cao trọng hơn thầy” (Ga 14, 28). Đức Giêsu không phải là Thiên Chúa Cha dù Ngài nói: “Ta và Cha là một” (Ga 10, 30). Đức Giêsu là ai?

Sự hiểu biết của các tông đồ về Đức Giêsu ở mỗi giai đoạn mỗi khác. Khi theo Đức Giêsu lúc Ngài khởi đầu sứ vụ rao giảng, các tông đồ nhận ra Ngài là một vị thầy trổi vượt giữa các vị thầy khác. Hai tông đồ trước đă là môn đệ của Gioan Tẩy Giả đă bỏ thầy cũ để đi theo Đức Giêsu (Ga 1, 35 tt). Các tông đồ đă có cái nh́n khác với dân chúng về Đức Giêsu. Khi Đức Giêsu hỏi các tông đồ: “người ta bảo con người là ai?…. c̣n anh em, anh em nói thầy là ai?” Với các tông đồ lúc đó, Đức Giêsu là Kitô; tuy nhiên cái nh́n đó chưa chính xác hoàn toàn về con người Đức Giêsu. Khi các tông đồ c̣n đ̣i ngồi bên tả bên hữu Đức Giêsu khi Ngài được vinh quang, e rằng các Ngài chưa hiểu rơ về Đức Giêsu. Khi Đức Giêsu phục sinh từ cơi chết, mặc dù được các chị phụ nữ báo tin và chính Đức Giêsu cũng báo trước rằng Ngài sẽ sống lại nhưng cũng chẳng có tông đồ nào tin (Mc 16, 9-14). Các tông đồ chỉ tin Đức Giêsu phục sinh khi chính Ngài hiện ra cho các ông mà thôi.

“Người ta bảo con người là ai?” Đức Giêsu là ai? Đức Giêsu phục sinh là ai? Đây là những câu hỏi hằng theo các tông đồ và những Kitô hữu sơ khai. Kinh nghiệm sống với Đức Giêsu khi Ngài c̣n tại thế, giúp các tông đồ càng ngày càng hiểu hơn Đức Giêsu là ai.

Ngang hàng với Thiên Chúa

Đức Giêsu là tiên tri, là Đấng Kitô, là người của Thiên Chúa, là con Thiên Chúa. Đức Giêsu c̣n hơn là một tiên tri. Ngài c̣n hơn cả Môsê, v́ chính Môsê cũng viết về Ngài (Ga 5, 45-47). Đức Giêsu là con Thiên Chúa. Trong Cựu Ước có bao người được gọi là con Thiên Chúa: các thiên thần, những người công chính, các vị vua, v.v. cũng được gọi là con Thiên Chúa. Đức Giêsu c̣n hơn họ nữa, Ngài c̣n hơn là “con Thiên Chúa” nữa, Ngài là Con Thiên Chúa. Chữ Con Thiên Chúa ở đây được viết hoa, hàm chứa, Ngài là Con Thiên Chúa theo một nghĩa duy nhất mà những người khác không thể có được.

Đức Giêsu là ai? Các tông đồ đă nhận ra rằng Ngài bị giết không chỉ v́ bị ghét (Mc 3, 6; 14, 1-2) nhưng chính yếu bởi v́ Ngài nhận ḿnh ngang hàng với Thiên Chúa (Mc 14, 62.64; 2, 5.7; Ga 8, 57-58; 10, 30.33). Đức Giêsu là Đấng ngang hàng với Thiên Chúa. Ngài ngự bên hữu Thiên Chúa. Ngài là ai?

Đức Giêsu là ai đối với các tông đồ sau biến cố Đức Giêsu tử nạn phục sinh? Các tông đồ đă làm phép rửa nhân danh Đức Giêsu. Tin Mừng Matthêu cho chúng ta chứng từ về nghi thức làm phép rửa nhân danh Cha, Con, và Thánh Thần của Giáo Hội sơ khai. Các tín hữu của Giáo Hội sơ khai đă chúc tụng Thiên Chúa và chúc tụng Đức Giêsu Kitô. Các ngài đă cầu nguyện với Đức Giêsu như cầu nguyện với Thiên Chúa. Đức Giêsu là ai?

Các tông đồ cùng với Giáo Hội sơ khai đối xử với Đức Giêsu như đối xử với Thiên Chúa, nhưng dường như theo Tân Ước phản ánh, các ngài không muốn gọi Đức Giêsu là Thiên Chúa, cho dù cũng có một số nơi trong Tân Ước làm điều này như Rm 9, 5; Dt 1, 8; Ga 1, 1-2.18; 20, 28; Tt 2, 13; 2Pr 1, 1. Sở dĩ vậy, có lẽ bởi v́ Giáo Hội sơ khai muốn dành chữ Thiên Chúa cho Thiên Chúa Cha. Đức Giêsu là ai?

Hiện hữu trước khi được sinh ra

Tin mừng Luca trong chương 1, câu 26-38, không cho thấy người con Đức Maria sinh ra là Đấng tiền hữu. Các câu nơi Lc 2, 49-50 (Lại c̣n không biết là con phải ở nơi nhà Cha con sao) cũng không cho thấy điều này[217]. Tin mừng Gioan cho thấy Đức Giêsu tiền hữu qua Ga 1, 1-2.14; 8, 57-58. Niềm tin của Kitô hữu sơ khai phản ánh qua thánh thi trong thư của thánh Phaolô gởi tín hữu Philip cũng cho thấy niềm tin Đức Giêsu tiền hữu (Pl 2, 6-11). Đức Giêsu là Thiên Chúa. Điều này nghĩa là sao?

Đức Giêsu chỉ có khi Đức Maria sinh hạ Đức Giêsu, nhưng Ngài lại đă có trước Abraham (Ga 8, 58). “Chúa Cha cao trọng hơn thầy” (Ga 14, 29), nhưng Ngài ngang hàng với Thiên Chúa (Mc 14, 62), Ngài và Cha là một (Ga 10, 30), Ngài là đường là sự thật và là sự sống (Ga 14, 6). Ngài có quyền năng v́ mọi quyền năng trên trời dưới đất đều đă được ban cho Ngài (Mt 28, 18).

Các thánh thi của Giáo Hội sơ khai cho thấy niềm tin của các Kitô hữu về Đức Giêsu Kitô (Col 1, 13-20; Eph 1, 3-14; Pl 2, 6-11). Ngài là trưởng tử giữa mọi thụ sinh, Ngài là Đấng qua Ngài Thiên Chúa tuôn đổ muôn hồng ân cho con người. Ngài là người mà không chỉ là người. Ngài là Thiên Chúa nhập thể.

Các tông đồ và Giáo Hội sơ khai chỉ có thể nói về nhập thể một khi đă nhận ra chân tướng của Đức Giêsu. Đức Giêsu là ai? Ngài là người thật và là Thiên Chúa thật. Ngài là Thiên Chúa nhập thể. Kitô hữu sơ khai không đặt vấn đề triết học: làm sao vô hạn trở nên giới hạn, làm sao Thiên Chúa lại có thể nhập thể thành người; nhưng, Đức Giêsu là một sự kiện, là một biến cố vô cùng đặc biệt. Các tông đồ và Kitô hữu qua biến cố Ngài chết và sống lại, qua kinh nghiệm sống với Ngài khi c̣n tại thế, nhận ra sự thật về Ngài. Đức Giêsu là Thiên Chúa nhập thể, đây là diễn tả về thực tại mà các tông đồ cùng các Kitô hữu sơ khai đă cảm nghiệm, đă sống với, đă xem thấy và đụng chạm. Một khi Kitô hữu nhận ra Đức Giêsu là ai, các ngài cũng nhận biết Thiên Chúa một cách đặc biệt hơn.

2. Đấng Mặc Khải Thiên Chúa

Đức Giêsu là người, một người giữa bao người. Ngài sinh ra âm thầm không ai để ư tới, không ai biết để đón tiếp nên đă phải ra đời trong chuồng chiên cừu. Ngài ăn đồ ăn của người nghèo, mặc theo kiểu cách của người nghèo, nhận nền giáo dục dành cho người nghèo nếu không muốn nói là không được học hành. Ngài làm việc tay chân như bất cứ người nghèo nào cũng trải qua. Ngài không chỉ nghèo v́ gia đ́nh cha mẹ nghèo, nhưng cả khi đi rao giảng Ngài cũng vẫn nghèo, vẫn đói tới mức độ phải hái trái vả ăn đỡ đói (Mt 21, 18tt), Ngài vẫn bị người ta hiểu lầm và ghét đến muốn loại trừ Ngài khỏi đất kẻ sống, và cuối cùng Ngài cũng đă phải chết ô nhục trên thập giá giữa những người tội lỗi. Tại sao Đức Giêsu lại chấp nhận thân phận con người, lại sống âm thầm khiêm tốn, lại phải chết nhục nhă như vậy?

Đức Giêsu  yêu thương con người vô cùng

Đức Giêsu đă yêu thương con người vô cùng. Ngài yêu thương cả những kẻ giết hại Ngài: “Lạy Cha, xin tha cho chúng v́ chúng lầm chẳng biết.”  Ngài yêu thương nên nài xin Cha tha thứ tội cho con người, cho những kẻ giết Ngài. Ngài yêu thương con người, nên đă biến bánh rượu thành ḿnh máu Ngài làm của ăn của uống cho con người (Mc 14, 22-25). “Ai ăn thịt Ta và uống máu Ta, th́ sẽ được sống đời đời. Ḿnh Ta là thật của ăn, máu Ta là thật của uống.” Chết thay cho người ḿnh yêu, là hành vi yêu thương đến cùng. “Không có t́nh yêu nào lớn hơn t́nh yêu của người dám hiến mạng v́ người ḿnh yêu” (Ga 15, 13). Đức Giêsu đă hiến mạng cho con người. Ngài yêu thương con người vô cùng. Chính v́ yêu thương con người vô cùng mà Đức Giêsu đă nài xin Thiên Chúa tha thứ cho những kẻ giết Ngài: “Lạy Cha xin tha cho chúng v́ chúng lầm chẳng biết.” Thiên Chúa, v́ yêu thương con người và v́ yêu thương Con của Ngài, nên đă yêu thương, chấp nhận, và tha thứ cho con người. Thiên Chúa kiên nhẫn với con người, cả khi con người xúc phạm đến Ngài, để chờ con người trở lại với Ngài. Nhờ Đức Giêsu, con người nhận ra Thiên Chúa là t́nh yêu, là Đấng yêu thương con người vô cùng.

Thiên Chúa yêu thương con người vô cùng

Đức Giêsu là Con Thiên Chúa. Ngài là Con Thiên Chúa theo một nghĩa rất đặc biệt. Ngài là Con Chí Ái, Con Một, Con đồng bản tính với Thiên Chúa. Chính Đức Giêsu gọi Thiên Chúa là Cha (Abba, Mc 14, 36). Có người cha người mẹ nào không yêu thương con ḿnh đẻ ra! Nếu có ai hăm hại con ḿnh, th́ người cha người mẹ đó hành xử ra sao để bảo vệ con ḿnh? Ấy thế, tại sao Thiên Chúa Cha dường như “dửng dưng” trước nỗi khổ của Con Ngài! Tại sao?

Thiên Chúa đă yêu thế gian đến độ đă ban Con của Ngài cho thế gian (Ga 3, 16). Nhiều tôn giáo nhận ra Thiên Chúa là chủ tể và là cha muôn loài muôn vật, nhưng với Đức Giêsu Kitô, Kitô hữu nhận ra Thiên Chúa yêu thương con người vô cùng. Ngài yêu con người đến độ ban Con Ngài là quà tặng cho thế gian, Ngài trao Con Ngài vào tay con người khi cho Ngôi Lời nhập thể làm người. Nh́n ngắm Đức Giêsu trên thập giá người ta càng nhận ra t́nh yêu vô bờ của Thiên Chúa đối với con người. Trên đồi Canvê, người ta có cảm tưởng Thiên Chúa yêu thương con người hơn cả Đức Giêsu; nhưng thực ra không phải vậy. Thiên Chúa yêu Đức Giêsu, Con của Ngài, vô cùng; tuy nhiên trên đồi Canvê người ta nhận ra Thiên Chúa yêu con người vô cùng, yêu đến độ chấp nhận để Con của Ngài chết thảm v́ yêu thương con người.

Nhờ Đức Giêsu, người ta hiểu biết hơn về Thiên Chúa là Cha; và cũng nhờ Đức Giêsu, người ta nhận biết Thánh Thần là Thiên Chúa.

D. THIÊN CHÚA LÀ THÁNH THẦN

Đức Giêsu khi c̣n tại thế đă nói đến Thánh Thần như một ngôi vị (Mc 13, 11). Thánh Thần là Đấng bầu chữa khác được Thiên Chúa gởi tới theo lời khẩn cầu của Đức Giêsu để ở măi với con người (Ga 14, 16). Chính Thánh Thần sẽ dạy và nhắc nhớ cho các tông đồ (Ga 14, 26). Thánh Thần cũng làm chứng cho Đức Giêsu (Ga 15, 26) và dẫn các tông đồ vào sự thật trọn vẹn (Ga 16, 13).

Quà tặng của Thiên Chúa

Hai người nam nữ yêu nhau, họ muốn ở gần nhau, họ không muốn xa nhau, họ muốn ở bên nhau măi măi. Cha mẹ thương yêu con, cũng luôn muốn ở gần con để chăm sóc cho con. Chúa Thánh Thần được sai gởi tới để ở măi với con người. “Thầy sẽ xin Chúa Cha, và Người sẽ ban cho anh em một Đấng bầu chữa khác để ở với anh em luôn măi. Người là Thần Khí sự thật.” Không bao giờ Thánh Thần rời bỏ con người nữa.

Đức Giêsu đă xin Cha sai gởi Thánh Thần. Thánh Thần là t́nh yêu của Đức Giêsu và của Thiên Chúa Cha cho con người. Thánh Thần là quà tặng của Thiên Chúa cho con người. Thánh Thần là Đấng được ban cho con người. Bất cứ con người cầu xin với Thiên Chúa điều ǵ, th́ Thiên Chúa cũng ban quà quư nhất là Thánh Thần cho con người (Lc 11, 13). Thánh Thần ở với con người, nên Cha và Con cũng ở với con người. “Ai yêu mến Thầy th́ giữ lời Thầy, Cha thầy sẽ yêu thương người ấy, Cha thầy và thầy sẽ đến và ở với người ấy” (Ga 14, 23).

Thánh Thần luôn ở với con người (Ga 14, 16), Ngài dạy dỗ con người (Ga 14, 26), dẫn con người tới sự thật trọn vẹn (Ga 16, 13). Thánh Thần ở trong tận thâm sâu nơi con người, v́ con người là đền thờ của Thiên Chúa; tuy nhiên con người và Thánh Thần vẫn là hai ngôi vị. Ba ngôi vị Thiên Chúa tuy ở trong nhau (circumincessio) nhưng không lẫn lộn, tương tự vậy đối với con người chúng ta. Thánh Thần Thiên Chúa ở với chúng ta, nhưng chúng ta không là Thiên Chúa. Thánh Thần Thiên Chúa tuy ở trong ta nhưng chúng ta vẫn là chúng ta hoàn toàn. Con người ao ước kết hiệp với Thiên Chúa, ao ước trở nên một với Thiên Chúa, nhưng con người không bao giờ bị mất chính ḿnh hoặc lẫn lộn với Thiên Chúa.

Thánh Thần ở tận thâm sâu nơi con người. Thánh Thần là thầy dạy con người, dẫn con người tới chân lư vẹn toàn. Con người không cần phải dạy nhau (Gr 31, 33-34), v́ có Thánh Thần là thầy dạy tuyệt vời của con người. Thánh Thần làm chứng cho Đức Giêsu Kitô. Ngay khi ra trước mặt quan ṭa và những thế lực người đời, Kitô hữu cũng không phải bận tâm sẽ nói ǵ, v́ Thánh Thần sẽ chỉ dạy phải nói ǵ lúc đó. Thánh Thần giúp con người hiểu biết hơn về Thiên Chúa. Thánh Thần giúp các tông đồ nhớ lại những ǵ Đức Giêsu đă nói với các ông (Ga 14, 26), và dẫn các tông đồ vào chân lư vẹn toàn, giúp các tông đồ hiểu Đức Giêsu là ai, và giúp cho các Kitô hữu tin Đức Giêsu là Chúa (1Cor 12, 3). Không nhờ Thánh Thần, các tông đồ không thể nhận ra Đức Giêsu là Thiên Chúa; nếu không nhờ Thánh Thần người ta cũng không thể tin Đức Giêsu là Thiên Chúa. Chính nhờ Thánh Thần, mà Kitô hữu mới nhận ra Thiên Chúa là Ba Ngôi Vị.

Đấng làm sống

Thánh Thần là Đấng ban sự sống. Thánh Thần là t́nh yêu của Thiên Chúa cho con người, là quà tặng Thiên Chúa. T́nh yêu giữa hai người nam nữ, làm cho họ có sức sống. Không có t́nh yêu, người ta như thể đă chết. Không t́nh yêu, như cây không nước sẽ cằn cỗi và chết héo. Thánh Thần như nước mát làm cây cối nẩy mầm sinh hoa kết trái, Thánh Thần cũng làm con người sống và sống triển nở. H́nh ảnh những bộ xương khô nơi sách tiên tri Ezêkiel trở thành sống và sống động nhờ lời tuyên sấm và Thần Khí (Ed 37).

“Sống” hàm chứa “mới.” Mùa đông cây trụi lá nhưng khi xuân đến cây đâm chồi nẩy lộc. Một cây c̣n sống, là nó sinh lá mới, rồi hoa, rồi trái. Thánh Thần làm con người sống, đổi mới con người. Con người là ḿnh qua từng hành vi cử chỉ. Chính chọn lựa của mỗi người h́nh thành con người của họ. Với tự do, con người luôn luôn mới, có thể dở hơn hoặc tốt hơn, có thể là người đáng sợ hoặc đáng yêu. Thánh Thần là Đấng làm con người trở nên tuyệt hơn, đẹp hơn, dễ thương dễ yêu hơn. Điều con người không làm nổi, th́ Thánh Thần Thiên Chúa làm cho con người. “Anh em không biết anh em là đền thờ của Thiên Chúa, và Thánh Thần ngự trong anh em sao?” (1Cor 3, 16). Chính Thánh Thần là Đấng luôn ở trong ḷng mỗi người, sẽ làm con người trở nên mới mỗi ngày, trở nên tuyệt vời mỗi ngày nếu người ấy lắng nghe và làm theo điều Thánh Thần thúc đẩy.

Những ǵ tốt đẹp nơi con người, những ao ước lành thánh, những khuynh chiều hướng thiện, cũng đều là công tŕnh của Thánh Thần. Con người, như mọi tạo vật tự bản chất luôn tùy thuộc vào Thiên Chúa để hiện hữu và tồn tại, cũng luôn nhờ Thánh Thần để hướng lên và kết hiệp với Thiên Chúa. Thiên Chúa luôn hành động, Thánh Thần Thiên Chúa luôn hoạt động nơi con người, để làm con người thuộc về Thiên Chúa. Con người, xét như một tạo vật thánh thiện, là công tŕnh của Thánh Thần.

Đấng thánh hóa

Tội là hành vi cắt đứt tương quan với Thiên Chúa, làm con người trở nên chết. Thánh Thần là Đấng làm con người sống lại. Thánh Thần là Đấng thánh hóa, Đấng làm con người nên thánh.

Thánh Thần được ban để con người được thánh hóa, được tha tội (Ga 20, 23), được sống. Làm con người thuộc về Thiên Chúa, là điều chỉ Thiên Chúa mới có thể làm được. Làm con người nên thánh, không phải là sức của con người. V́ yêu thương, Thiên Chúa đă ban Thánh Thần cho con người qua Đức Giêsu Kitô, và Thánh Thần đă thực hiện chức năng thánh hóa con người. Tha tội, là làm con người nên thánh, làm con người trở nên đẹp nên dễ thương, đối với Thiên Chúa và con người.

Thánh Thần, Đấng thánh hóa, Đấng làm cho tất cả là thánh bằng t́nh yêu Thiên Chúa. Thánh Thần làm tội nhân trở thành thánh, đặc biệt qua  bí tích ḥa giải. Trong thánh lễ, Giáo Hội khẩn nguyện Thánh Thần thánh hóa bánh rượu, để làm bánh rượu thành Ḿnh Máu Đức Giêsu Kitô. Trong biến cố truyền tin, biến cố Thiên Chúa sai sứ thần hỏi ư kiến Đức Maria xem Mẹ có đồng ư để Thiên Chúa can thiệp vào đời Mẹ không, Thánh Thần Thiên Chúa đă bao phủ để Lời Thiên Chúa nhập thể nơi cung ḷng Đức Maria. Thánh Thần là Đấng luôn ở với con người, để làm con người thành tuyệt vời, để làm con người thuộc về Thiên Chúa, để làm con người là thánh. Thánh Thần là sức sống, là lửa t́nh yêu sáng tạo, là nước mát làm dịu ḷng người, là Đấng làm con người được b́nh an thẳm sâu trong tâm hồn.

 

 

 

 

E. MỘT THIÊN CHÚA BA NGÔI VỊ

Con người qua tạo vật, nhận ra Thiên Chúa là Cha, Đấng tạo dựng nên mọi loài. Thiên Chúa là chủ tể của tất cả, mọi loài mọi sự đều tùy thuộc Ngài. Ngài là Đấng làm cho mọi sự tồn tại và tốt đẹp như hiện tại. Qua biến cố Đức Giêsu Phục Sinh, Kitô hữu nhận ra Đức Giêsu ngang hàng với Thiên Chúa, Ngài có quyền năng như Thiên Chúa, Ngài luôn kết hợp với Thiên Chúa đến độ nên một cho dù Ngài không là Cha: Ngài luôn cầu nguyện với Thiên Chúa Cha. Đức Giêsu là Con của Thiên Chúa; Thiên Chúa là Cha Ngài. Thánh Thần cũng từ Cha mà ra, cũng luôn là một với Thiên Chúa Cha và Con.

Ba Ngôi Vị Một Thiên Chúa

Truyền thống Giáo Hội Công Giáo cho thấy Cha, Con, và Thánh Thần là Thiên Chúa duy nhất. Cha, Con, và Thánh Thần khác biệt nhau: Cha là Cha, không bao giờ là Con và Thánh Thần; Con là Con, không bao giờ là Cha và Thánh Thần; Thánh Thần là Thánh Thần, không bao giờ là Cha và Con. Tuy vậy, Cha, Con và Thánh Thần chỉ là một Thiên Chúa. Một Thiên Chúa ở đây không chỉ là Ba Ngôi (Cha, Con, và Thánh Thần) có cùng một bản tính Thiên Chúa như ba người khác biệt (ba ngôi vị người) có cùng một bản tính người. Nếu diễn đạt Thiên Chúa Ba Ngôi, chỉ là một bản tính Thiên Chúa mà ba ngôi vị, th́ thực sự chưa diễn đạt được mầu nhiệm Thiên Chúa Ba Ngôi. Nếu chỉ hiểu như vậy, sẽ là có ba Thiên Chúa chứ không phải một Thiên Chúa.

Thiên Chúa Cha là Thiên Chúa, Thiên Chúa Con là Thiên Chúa, Thiên Chúa Thánh Thần là Thiên Chúa, nhưng chỉ là một Thiên Chúa duy nhất; v́ Ba Ngôi luôn kết hiệp với nhau nên một. Cha ở trong Con và ở trong Thánh Thần; và cho dù ở trong nhau, th́ vẫn phân biệt là Cha, Con, và Thánh Thần, nhưng vẫn là một Thiên Chúa. Nơi Thiên Chúa tất cả là một, điều mà phân biệt với nhau chính là ngôi vị.

Điều Thiên Chúa Cha làm, th́ Con và Thánh Thần cũng làm. Cha tạo dựng, th́ Con và Thánh Thần cũng tạo dựng; sở dĩ thần học nói Cha tạo dựng, Con cứu chuộc, Thánh Thần thánh hóa, là biệt gán một công việc cho một ngôi vị nào đó. Không phải việc cứu chuộc con người là của riêng Chúa Con, nhưng là công tŕnh của tất cả ba ngôi: Cha sáng kiến, Con thực hiện, và Thánh Thần hoàn thành. Không phải chỉ có Thánh Thần là Đấng làm con người nên thánh, nhưng Thiên Chúa là Cha nhân từ bao dung tha thứ tội lỗi cho con người; Thiên Chúa Con đă nhập thể làm người, dạy và để lại cho con người mẫu gương giúp con người trở về với Thiên Chúa; Thánh Thần được biệt gán là Đấng ban sức sống, nghị lực, ḷng ao ước khao khát trở về với Thiên Chúa.

Nơi Thiên Chúa chỉ có một bản tính (nature, Godhead, Deity) một hiện hữu (one being, v́ nếu nói ba hiện hữu th́ sẽ hiểu là ba Thiên Chúa), ba tương quan lập hữu (subsistent relations, v́ là ba ngôi vị phân biệt). Ba ngôi vị Thiên Chúa nhưng chỉ là một ư muốn v́ cả ba ngôi vị luôn luôn là một với nhau. Nơi con người, ba ngôi vị hàm chứa tuy có cùng một bản tính người, nhưng là ba hiện hữu biệt lập (three beings), ba ư muốn biệt lập. Nơi con người, tuy dù cùng có một bản tính người nhưng ba ngôi vị không thể là một ư muốn được, v́ mỗi ư muốn là một ngôi vị và mỗi ngôi vị đều độc lập với nhau. Nơi Thiên Chúa, ba ngôi vị Thiên Chúa phân biệt với nhau nhưng không độc lập, trái lại ba ngôi vị luôn luôn là một với nhau trong tất cả, là một với nhau trong ư muốn đến độ chỉ là một ư muốn.

Thiên Chúa là Ba Ngôi Vị: Cha, Con, và Thánh Thần; tuy nhiên, ba ngôi vị luôn luôn ở trong nhau, yêu thương nhau, là một với nhau trong tất cả, đến độ chỉ là một Thiên Chúa. Nơi Thiên Chúa, sự thông hiệp với nhau đến độ tuyệt vời, không có ǵ riêng dù Ba Ngôi vẫn phân biệt với nhau. Tất cả những ǵ của Cha đều là của Con, tất cả những ǵ của Con đều là của Cha (Ga 17, 10), những ǵ Thánh Thần nói với các tông đồ đều là Lời của Thiên Chúa (Ga 16, 15.13). Nơi Thiên Chúa chẳng c̣n ǵ là của riêng, những ǵ thuộc về ngôi vị này đều thuộc ngôi vị khác. Nếu có ai chịu ảnh hưởng bởi quan niệm về ngôi vị ngày nay mà cho rằng, nếu nói ba ngôi vị th́ phải hàm chứa ba ư muốn (v́ nếu không th́ không là ngôi vị) th́ để là quan niệm đúng đắn của Công Giáo, người đó vẫn phải nhận rằng nơi Thiên Chúa, ba ư muốn luôn hiệp nhất với nhau đến độ chỉ là một ư muốn[218], v́ Ba Ngôi Vị Thiên Chúa luôn là một với nhau.

Nên một với Thiên Chúa

Ba Ngôi Thiên Chúa luôn ở trong nhau, trọn vẹn nhưng không lẫn lộn, phân biệt nhưng ḥa hợp. Ba Ngôi Thiên Chúa cũng ở nơi con người: Thánh Thần ở với con người (Ga 14, 16), Chúa Cha và Đức Giêsu phục sinh cũng ở với con người (Ga 14, 23). Ba Ngôi Thiên Chúa ở nơi con người, ở với con người, nhưng không lẫn lộn với ngôi vị con người. Thiên Chúa là Thiên Chúa, con người là con người. Sự kết hiệp với Thiên Chúa, được thực hiện một cách cụ thể trên b́nh diện ước muốn, tư tưởng, lời nói và hành động. Trở nên một với Thiên Chúa, là nên giống Đức Giêsu trong ao ước, tâm t́nh. Đức Giêsu ao ước điều ǵ, ḿnh khao khát điều đó, Đức Giêsu có tâm t́nh ǵ, ḿnh cũng có hoặc ít là khao khát có cùng tâm t́nh với Ngài. Có cùng suy nghĩ và thái độ sống với Đức Giêsu. Đức Giêsu chọn ư Thiên Chúa Cha trên hết, ḿnh cũng chọn Thiên Chúa và ư định của Thiên Chúa trên tất cả. Đức Giêsu yêu thương con người, ḿnh cũng phấn đấu để yêu thương, muốn điều tốt lành cho những người sống xung quanh ḿnh.

“Anh em không biết anh em là đền thờ của Thiên Chúa, và Thánh Thần Thiên Chúa ngự trong anh em sao?” (1Cor 3, 16). Ba Ngôi Thiên Chúa ở nơi cung ḷng con người, tuy nhiên con người vẫn tự do để thuộc về Ngài hay không qua chính hành vi chọn lựa của ḿnh. Thánh Thần Thiên Chúa luôn hoạt động tận thâm sâu nơi cung ḷng con người, để mời gọi, soi sáng, và ban sức mạnh giúp con người thuộc về Thiên Chúa. Giữa Thiên Chúa và  con người có một tương quan rất đặc biệt. Sự tồn hữu của con người luôn tùy thuộc vào Thiên Chúa; việc con người là thánh, thuộc về Thiên Chúa cũng nhờ Thánh Thần Thiên Chúa. Nếu không nhờ Thiên Chúa, chúng ta không thể làm ǵ được; hơn nữa, chúng ta không thể tồn hữu.

Thiên Chúa là mối dây hiệp nhất con người với nhau. Con người trở nên một với nhau, v́ Thiên Chúa Ba Ngôi ở tận thâm sâu nơi cung ḷng con người, và tất cả đều ở trong Thiên Chúa. “Con ở trong họ và Cha ở trong con, để họ được hoàn toàn nên một; như vậy thế gian sẽ nhận biết là chính Cha đă sai Con và đă yêu thương họ như đă yêu thương Con” (Ga 17, 23). “Con không chỉ cầu nguyện cho những người này, nhưng c̣n cho những ai nhờ lời họ mà tin vào con, để tất cả nên một, như Cha ở trong con và con ở trong Cha, để họ cũng ở trong chúng ta” (Ga 17, 21).

Ba Ngôi Thiên Chúa là mẫu

Cộng đoàn Thiên Chúa Ba Ngôi là mẫu cho cộng đoàn nhân loại ở mọi cấp độ. Mỗi thành viên trong một gia đ́nh, hoặc trong một cộng đoàn tu sĩ, hoặc trong một đoàn thể nào đó, đều được mời gọi để hiệp nhất nên một với nhau trong ư hướng, mục đích, cách thể hiện. Sự hiệp nhất hàm chứa những khác nhau; và những khác nhau không ngăn cản sự hiệp nhất mà c̣n làm cho sự hiệp nhất có ư nghĩa. Ba Ngôi Thiên Chúa phân biệt nhưng lại hiệp nhất với nhau đến độ là một trong tất cả. Thiên Chúa ở tận thâm sâu nơi cung ḷng con người, chính Ngài là nền tảng để mỗi người có thể có ao ước độc đáo; tuy nhiên v́ cùng là con Thiên Chúa, nên đều hướng về Thiên Chúa. Chính Thiên Chúa ở tận thâm sâu nơi con người, cho thấy con người có thể hiệp nhất với nhau trong tất cả.

Sự hiệp nhất không hủy hoại sự khác biệt, nhưng cho thấy nét đẹp của sự khác biệt. Ba Ngôi Thiên Chúa không là ba Thiên Chúa nhưng chỉ là một. Ba Ngôi Thiên Chúa là một với nhau trong tất cả: một quyền năng, vô thủy vô chung, một ư muốn. Ba Ngôi Thiên Chúa là một với nhau, ở trong nhau một cách trọn vẹn nhưng không lẫn lộn, vẫn là ba ngôi vị một cách toàn hảo. Sự hiệp nhất giữa các ngôi vị nhân linh đ̣i mỗi ngôi vị nhân linh phải giữ nét độc đáo của riêng ḿnh, đồng thời mở ḷng đón nhận ngôi vị khác, tôn trọng ngôi vị khác như họ là, giúp mỗi ngôi vị là ḿnh cách trọn vẹn.

Không có t́nh yêu, không thể đón nhận và tôn trọng ngôi vị khác được. Ba Ngôi Thiên Chúa luôn là một với nhau, nên Thiên Chúa là t́nh yêu. T́nh yêu là thái độ của một ngôi vị đối với ngôi vị khác, là mở ḷng đón nhận, là trân trọng và để cho ngôi vị khác triển nở và hạnh phúc. Thiên Chúa Ba Ngôi là Thiên Chúa hạnh phúc tṛn đầy, v́ Thiên Chúa là t́nh yêu, v́ Ba Ngôi Thiên Chúa luôn hướng tới nhau, là tất cả trong nhau và cho nhau trọn vẹn.

 

 

CHO VINH DANH CHÚA HƠN

AD MAIOREM DEI GLORIAM

AMDG

22.02.2005

25.09.2005

30.10.2006

12.01.2018

 

 


 

 

 

 

 

CÂU HỎI TRAO ĐỔI

 

1.    Đâu là luận chứng Thiên Chúa hiện hữu có tính thuyết phục nhất đối với bạn?

2.    “Ai yêu thương th́ biết Thiên Chúa, ai không yêu thương th́ không biết Thiên Chúa” (1Ga 4, 7-8). Theo bạn, những người học thần học và những thần học gia có biết về Thiên Chúa hơn những người ít học không? Tại sao?

3.    Theo bạn, ngôn từ con người có thể diễn đạt về Thiên Chúa không? Tại sao?

4.    Đâu là những điểm giống nhau và khác nhau giữa tin và biết?

5.    Bạn hiểu thế nào là chân lư? Theo bạn, có sự khác nhau giữa chân lư và sự thật không?

6.    Tin mừng nhất lăm có gọi Đức Giêsu là Thiên Chúa không? Tân Ước có bao giờ gọi Đức Giêsu là Thiên Chúa không?

7.    Cụm từ “Đức Giêsu là Thiên Chúa” có từ bao giờ, ở đâu? Nghĩa là ǵ? Khi nói Đức Giêsu là Thiên Chúa, phải hiểu như thế nào?

8.    Những từ ngữ nào trong Tân Ước chỉ thần tính của Đức Giêsu?

9.    Khi Đức Giêsu c̣n tại thế, các tông đồ đă nhận biết Đức Giêsu là Thiên Chúa chưa?

10. Theo bạn, ai đầu tiên nhận biết Đức Giêsu là Thiên Chúa? Đức Maria hay các tông đồ? Tại sao?

11. Lập trường Đức Giêsu kém Thiên Chúa: ai chủ trương? Lư luận và lập trường?

12.  Lập trường Đức Giêsu ngang bằng Thiên Chúa: ai chủ trương? Lư luận và lập trường của những người này?

13.  Huấn quyền (giáo hoàng, công đồng chung) về Đức Giêsu là Thiên Chúa?

14.  Huấn quyền về Thiên Chúa Ba Ngôi?

15.  Trước thời dân Do Thái, người ta hiểu thế nào về Thiên Chúa? Người Do Thái hiểu thế nào về Thiên Chúa?

16.  Nhờ đâu Kitô hữu nhận biết Thiên Chúa Ba Ngôi?

17. Từ ngữ Thiên Chúa Ba Ngôi được dùng từ khi nào? Ở đâu (tài liệu nào)? Ư nghĩa từ ngữ Ba Ngôi?

18.  Khi chưa có từ ngữ Ba Ngôi, các Kitô hữu sơ khai thời trước công đồng Nicea 325 hiểu và dùng từ ngữ nào để diễn tả Thực Tại này?

19. Thánh Thần được biết là Thiên Chúa khi nào? Thánh Thần là Thiên Chúa, điều này được hiểu như thế nào?

20.  Thiên Chúa là Cha. Theo bạn, liệu Thiên Chúa có thể là Mẹ không? Tại sao?

21. Tŕnh bày niềm tin Thiên Chúa Ba Ngôi trong Phụng Vụ Kitô Giáo.

22.  Tŕnh bày niềm tin Thiên Chúa Ba Ngôi trong kinh nguyện Kitô giáo.

23. Tŕnh bày vấn đề Filioque.

24. Thiên Chúa là ai đối với Kitô hữu?

25.  Xin nói vài nét chính yếu về “Khảo luận về Ba Ngôi” của thánh Augustine.

26.  Tŕnh bày thần học về Ba Ngôi theo thánh Thomas Aquinô.

27.  Tŕnh bày tổng luận của bạn về Thiên Chúa Ba Ngôi.

 


 

 

 

 

THƯ MỤC

Aubert, Roger. Le problème de l'acte de foi. Louvain, 1945.

Auer, J.. "Grâce.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968

Balthasar, H.U.V.. La Gloire et la Croix: Les aspects esthétiques de la Révélation. Vol. I: Apparition. Aubier, 1965.

Baumgartner, H. M.. "Transcendantal Philosophy.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968

Bihlmeyer, E.. Histoire de l'E'glise, t. I. Paris: Salvator, 1962.

Bùi Văn Đọc & Vơ Đức Minh. Thiên Chúa Ba Ngôi/ Bí Tích Thánh Thể. Hà Nội: Tôn Giáo, 1999.

Cayré, F.. Précis de Patrologie, t. I. Paris: Desclée et Cie, 1927.

Chenu, M-D, OP.. La Parole De Dieu: La foi dans l'intelligence. Paris: Cerf, 1964.

Coffrey, David. Deus Trinitas: The Doctrine of the Triune God. New York: Oxford University Press, 1999.

Cornelis, H. et Léonard, A.. La Gnose Éternelle. Paris, 1959.

Dartigues, A.. La Révélation du Sens au Salut. Desclée, 1985

De Finance, Joseph. Connaissance de l'Être. Paris: DDB., 1966.

De Journel, Rouet. Enchiridion Patristicum. Herder, 1965.

De La Barre, A.. “Agnosticisme.” DTC I/1. Paris, 1923.

De Lubac, Henri. La foi chrétienne: Essai sur la structure du Symbole des Apôtre. Paris: Aubier-Montaigne, 1969.

De Lubac, Henri. Dieu se dit dans L'histoire. Cerf, 1974.

De Margerie, Bertrand. La Trinité Chrétienne Dans L’Histoire. Paris: Beauchesne, 1975.

Denzinger-Schoenmetzer. Enchiridion Symbolorum Definitionum et Declarationum de Rebus Fidei et Morum. Herder, 1963.

Dortigues, Y.. La Foi et la Théologie. Paris, 1962.

Dulles, Avery. Revelation Theology. Burns and Oates, 1969.

Fries, Heinrich. "Le mythe et la Révélation.” Questions Théologiques Aujourd'hui. Paris: DDB., 1964.

Fries, Heinrich. "Révélation.” Mysterium Salutis, t. I, vol. I. Paris: Cerf, 1969.

González, Justo L.. The Story of Christianity, volume I: The Early Church to the Dawn of the Reformation. New York: HarperSanFrancisco, 1984.

Haardt, R.. "Gnosticism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Halder, A.. "Knowledge.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Heinrichs, M.. Théologie Catholique et Pensée Asiatique. Casterman, 1965.

Horst, U.. "La conception de la Révélation dans la haute scolastique.” La Révélation dans l'Écriture, la Patristique, la Scolastique. Ed. Michel Seybold. Paris: Cerf, 1974.

Jolivet, R.. Dieu Soleil des Esprits: La Doctrine Augustinienne de l'Illumination. Paris: DDB et Cie, 1934.

Kasper, Walter. The God of Jesus Christ. Southampton: SCM Press, 1984.

Keller, A.. "Universals.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Kelly, Anthony. The Trinity of Love: A Theology of the Christian God. Delaware: Michael Glazier, 1989.

Krenn, K..  "Kantiannism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Kueng, Hans. Dieu Existe-Il. Seuil, 1981.

LaCugna, Catherine Mowry. God For Us: The Trinity and Christian Life. Illinois: HarperSanFrancisco, 1992.

Latourelle, René. Théologie de la Révélation. DDB., 1966.

Latourelle, René. Théologie Science du Salut. Paris, 1968.

Latourelle, René. "La spécificité de la Révélation chrétienne.” Studia Missionalia, vol. XX. Roma: Gregoriana, 1971.

Lê Tôn Nghiêm. Lịch Sử Triết Học Tây Phương. Lá Bối, 1970.

Marc André. Psychologie Réflexive, tome II: La volonté et l'esprit. Paris: DDB, 1949.

Marcel, Gabriel. Foi et Réalité. Aubier, 1967. Coll. Foi Vivante 38

Norberto. Thiên Chúa của Tin Mừng: Thiên Chúa Ba Ngôi.

Ott, Heinrich. "La structure de l'acte de foi." Mythe et Foi. Éd. Enrico Castelli. Aubier, 1966.

Panikkar, Raymond. "La Foi dimension constitutive de l'homme." Mythe et Foi. Éd. Enrico Castelli. Aubier, 1966.

Parrinder, G.. "Revelation in Other Scriptures.” Studia Missionalia, Vol. XX. Roma: Gregoriana, 1971.

Phạm Thanh Liêm. Thần Học Các Tôn Giáo Ngoài Kitô Giáo. Đàlạt, 1982.

Phạm Thanh Liêm. Dẫn Nhập Thần Học. Đàlạt, 1990.

Phan Tấn Thành. Mầu nhiệm Thiên Chúa.  Chân Lư, 2001

Puntel, L.B.. “Nihilism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Rahner, Karl. L'esprit Dans Le Monde. Mame, 1968.

Rahner, Karl. L'homme à l’Écoute du Verbe. Mame, 1967.

Rahner, Karl. "A Propos de la Réforme des Études Ecclésiastiques.” K. Rahner, Est-Il Possible Aujourd'hui De Croire. Mame, 1966.

Rahner, Karl. "Salvation.” Mysterium Salutis. Herder, 1970.

Rahner, Karl. Do You Believe in God. New York: Newman Press, 1969.

Rahner, Karl. The Trinity. New York: Herder and Herder, 1970.

Rahner, Karl. “Transcendental Theology.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. New York: Herder and Herder, 1970.

Rahner, Karl. “Atheism and Implicit Christianity,” Theological Investigations 9 (New York: Herder and Herder, 1972).

Rahner, Karl. “Anonymous Christianity and the Missionary Task of the Church,” Theological Investigations 12 (New York: Seabury, 1974).

Rahner, Karl. “The One Christ and the Universality of Salvation,” Theological Investigations 16 (New York: Seabury, 1979).

Rahner, Karl. Foundations of Christian Faith: An Introduction to the Idea of Christianity. New York: Crossroad, 1995.

Rahner, Karl & Lehmann, Karl. Kerygma and Dogma. New York: Herder and Herder, 1969.

Ratzinger, Joseph. Foi Chrétienne- Hier et Aujourd'hui. Mame, 1969.

Ricken, F.. "Platonism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates,

Rusch, William G. (editor). The Trinitarian Controversy. Philadelphia: Fortress Press, 1980.

Schillebeeckx, Edward. Approches Théologiques: 1 Révélation et Théologie. Bruxelles: CEP, 1965.

Schillebeeckx, Edward. Christ the Sacrament of the Encounter with God. New York: Sheed and Ward, 1963.

Schillebeeckx, Edward. “Five Questions Facing the Church Today,” The Crucial Questions: On Problems Facing the Church Today. Ed. by Frank Fehmers. New York: Newman Press, 1969

Schillebeeckx, Edward. World and Church. New York: Sheed and Ward, 1971.

Schillebeeckx, Edward. The Understanding of Faith: Interpretation and criticism. New York: Seabury Press, 1974.

Schillebeeckx, Edward. Jesus: An Experience in Christology. New York: Seabury, 1979.

Schillebeeckx, Edward. Christ: The Experience of Jesus as Lord. New York: Crossroad, 1981.

Schillebeeckx, Edward. God is New Each Moment. New York: Seabury, 1983.

Schillebeeckx, Edward. The Language of Faith: Essay on Jesus, Theology, and the Church. New York: Orbis Books, 1995.

Schillebeeckx, Edward. God Among Us: The Gospel Proclaimed. New York: Crossroad, 1983.

Schillebeeckx, Edward. Church: The Human Story of God. New York: Crossroad, 1990.

Smith, Gerard. Natural Theology. New York: The Macmillan Company, 1951.

Soehngen, G.. “La Sagesse de la théologie par la voie de la Science,” Mysterium Salutis, t.1, vol. IV, pp. 159-250.

Splett, Jorg. “Agnosticism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

Stockmeier, P.. "Révélation dans l'Église Chrétienne Primitive.” La Révélation dans l'Écriture, la Patristique, la Scolastique. Ed. Michel Seybold. Paris: Cerf, 1974.

Thils, G.. Propos et Problèmes de la Théologie des Religions Non-Chrétiennes. Casterman, 1966.

Thomas Aquinas. Summa Theologiae. Italy: Marietti, 1952

Thomas Aquinas. In Aristotelis Librum De Anima Commentarium. Italy: Marietti, 1959.

Thomas Aquinas. Liber De Veritate Catholicae Fidei Contra Errores Infidelium Seu Summa Contra Gentiles. Italy: Marietti, 1961.

Thonnard, F-J.. Précis d'histoire de la Philosophie. Paris: Desclée et Cie., 1966 .

Truetsch, J.. "La foi.” Mysterium Salutis IV. Cerf, 1969.

Wainwright, Arthur W.. The Trinity in the New Testament. London: SPCK, 1982.

Walgrave, J-H.. Un Salut aux Dimensions du Monde. Cerf, 1970

Werner, P.. "Scepticism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1970.

Wetter, Gustav. "Marxism.” Sacramentum Mundi. Ed. Karl Rahner. Burns&Oates, 1968.

 


[1] Không tùy thuộc lư trí và ư chí con người, nghĩa là không tùy thuộc con người có biết điều đó hay có chấp nhận điều đó hay không.

[2] LÊ TÔN NGHIÊM, Lịch Sử Triết Học Tây Phương, LÁ BỐI, SÀI G̉N 1970, pp. 210-211.

[3] F-J. THONNARD, Précis d' Histoire de la Philosophie, DESCLÉE et Cie, PARIS 1966, p. 156.

Ông tổ của chủ thuyết hoài nghi là Pyrrhon (365-275);

Chủ thuyết cái nhiên (probabilisme) với Arcésilas (315-241) lănh tụ Académie (Hàn Lâm);

Carnéade (215-126) lănh tụ Tân Hàn Lâm; và những người khác như Aenesidemus, Agrippa, Sextus Empiricus...

[4] F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 157

[5] AUGUSTINUS, De Trinitate, l. XV, ch. XII, 21

Cf. F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 208

[6] Kant phân biệt phán đoán phân tích và phán đoán tổng hợp, phán đoán tổng hợp tiên thiên và hậu thiên. Chỉ có phán đoán tổng hợp tiên thiên mới có giá trị khoa học. (F-J Thonnard, Précis d' Histoire, p. 624).

Kant phân biệt đối tượng hiện tượng và đối tượng tự thân. Đối tượng tự thân thuộc lănh vực của lư trí thực tiễn, chẳng hạn như Thiên Chúa, linh hồn bất tử, tự do,... (F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 630).

Không gian và thời gian không là thực thể khách quan, nhưng là những khung tiên thiên (formes à priori) của cảm quan nhờ đó những trực giác giác quan được h́nh thành, cũng tương tự như vậy các ư niệm phổ quát là những mô thức tiên thiên (formes à priori) của trí hiểu (Der Verstand). (Cf. A. HALDET, art. "Knowledge", trong SACRAMENTUM MUNDI, ed. K. RAHNER, BURNS and OATES 1968, p. 252

K. KRENN, art. "Kantianism", trong SACRAMENTUM MUNDI, p. 243)

Kant tiến hành việc phê b́nh tri thức

bằng việc phê b́nh cảm quan (critique de la sensibilité) trong phần cảm quan siêu nghiệm (Esthétique transcendantale),

và bằng việc phê b́nh phán đoán trong phần luận lư siêu nghiệm (logique transcendantale; luận lư siêu nghiệm c̣n được gọi là phân tích siêu nghiệm (analytique transcendantale),

và bằng việc phê b́nh biện chứng siêu nghiệm (dialectique transcendantale) (Xem F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, pp. 646-647).

Phương pháp Kant dùng là phản tỉnh phê b́nh (réflexion critique), hay c̣n gọi là phản tỉnh siêu nghiệm (réflexion transcendale)

(F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, pp. 628-630).

Phản tỉnh phê b́nh gồm

phân tích phê b́nh (analyse critique) nhằm xác định những yếu tố cấu thành và những quy luật của phán đoán,

và diễn dịch phê b́nh (déduction critique) nhằm xác định những điều kiện tuyệt đối cần thiết (nếu không có những giả sử này, th́ không có tri thức). (Xem F-J.THONNARD, Précis d' Histoire, pp. 639-640. 628-630)

Kant cho rằng tri thức khởi đầu với giác quan, tiếp tục nơi trí năng và kết cục nơi lư trí,

hoặc, tri thức là trực giác và quan niệm, trực giác cộng thêm tư tưởng (K. KRENN, art. cit., p. 243: "From sensible intuition, human knowledge finally progresses to concepts and judgments. But for Kant, knowledge is intuition and concept, intuition plus thought"),

hoặc, mọi tri thức nhân loại đều khởi đầu với trực giác, rồi qua quan niệm, kết cục nơi ư niệm (F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 633).

Giả sử của Kant:

có các phán đoán tổng hợp tiên thiên,

khả năng phản tỉnh phê b́nh,

phán đoán khoa học là chuẩn

( F-J. THONNARD, Précis d'histoire, pp. 630-631).

[7] K. KRENN, art. "Kantianism", p. 243

F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, pp. 632. 630

[8] F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, pp. 647- 648

[9] K. KRENN, art. "Kantianism", p. 243

[10] Agnosticisme.

[11] A. DE LA BARRE, art. "Agnosticisme", trong DTC. I/1, PARIS 1923, col. 596

[12] J. SPLETT, art. "Agnosticism",

trong SACRAMENTUM MUNDI I, BURNS and OATES 1968, p. 15

[13] J. SPLETT, art. "Agnosticism", p. 16

[14] Những người theo thuyết duy danh (nominalisme) cho rằng ư niệm phổ quát là danh từ chỉ một nhóm cá thể đặc thù, giữa ư niệm và tên gọi chỉ là quy ước chứ không có liên hệ ǵ với nhau. Những đại biểu của trường phái này có thể kể Roscelin (1050-1120) và Guillaume d'Occam (1300-1349).

F-J. THONNARD, Précis d'histoire, p. 285

ALBERT KELLER, art. "Universals", SACRAMENTUM MUNDI, III, p. 325

HANS M. BAUMGARTNER, art. "Transcendantal Philosophy", SACRAMENTUM MUNDI, p. 282

Tự điển PETIT LAROUSSE, từ ngữ "nominalisme".

[15] Ibidem.

[16] Tự điễn Larousse, từ ngữ "conceptualisme".

[17] A. KELLER, “Universals,” p. 325

[18] Ibidem

F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 285

[19] F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 302

[20] G. A. Wetter, art. "Marxism", trong SACRAMENTUM MUNDI, IV, p. 425

[21] như người ta vẫn thường quan niệm.

[22] Connais- toi, toi même.

[23] F-J. THONNARD, Précis d' Histoire, p. 306: "l' homme est la mesure de toutes choses."

[24] F-J. THONNARD, Extraits Des Grands Philosophes, DESCLÉE et Cie-PARIS 1963, pp. 6-7

[25] FRIEDO RICKEN, art. "Platonism", trong SACRAMENTUM MUNDI, BURNS and OATES 1968, p. 30

[26] PLATON, Parménide, "Même chose se donne à penser et à être": chez Parménide. L'être est, de soi, intelligible et rationnel. Trích bởi J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, DDB-PARIS 1966, p. 129

[27] ARISTOTE, Met. A1 993b 31: "autant une chose a d' être, autant il a de vérité". Trích bởi J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, p.130.

[28] S. THOMAS, C G. II, 98: Quidquid esse potest, intelligi potest.

Trích dẫn bởi F-J. THONNARD, Précis d'histoire de la Philosophie, DESCLÉE et Cie-PARIS 1966, p. 36

K. RAHNER, L'esprit dans le monde, MAME-FRANCE 1968, p. 79

[29] Ens, verum, bonum convertuntur.

[30] Omne ens est verum.

[31] K.RAHNER, L'homme à l'écoute du Verbe, MAME 1967, pp. 83. 88

[32] J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, DDB-PARIS 1966, pp. 147. 156-157

[33] K. RAHNER, L'esprit dans le monde, p. 79

[34] J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, pp. 135-136

[35] S. THOMAS, ST. I-I, q. 55, a. 4, ad 4: Id quod primo cadit in intellectu est ens.

S. THOMAS, De Veritale, I, 1: "Illud quod primo intellectus concipit quasi notissium et in quo omnes conceptiones resolvit est ens".

[36] J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, p. 138

[37] ngay lập tức.

[38] S.THOMAS, ST. I, q. 16, a. 4, ad 2: "Intellectus... per prius apprehendit ipsum ens et secundario apprehendit se intelligere ens... Unde primo est ratio entis, secundo ratio veri.

Cf. J. DE FINANCE, Connaissance de l'être, p. 144

[39] K. RAHNER, L'homme à l'écoute du Verbe, p. 90

[40] Ở đây đề nghị dịch chữ létant là hiện thể, c̣n chữ acte là hiển thể (đi với tiềm thể, puissance).

K. RAHNER, L'homme à l'écoute du Verbe, p. 99

[41] K. RAHNER, L'homme à l'écoute du Verbe, pp. 88.94

[42] K. RAHNER, L'homme à l'écoute du Verbe, pp. 97. 96. 94

S. THOMAS, ST. I-II, q.3, a.7, c: "eadem est dispositio rerum in esse sicut in veritate".

In II Metaph., lect. 1, n. 280: "Unumquodque est cognoscibile in quantum est ens in actu; unumquodque est intelligens et intelligibile, quod est idem, in quantum est ens actu".

In VII Met., lect. 2, n. 1301: "Secundum quod aliquid est ens secundum hoc est cognoscibile".

[43] cần thiết bất tất, như tôi cần có cha mẹ và cha mẹ cần có ông bà, và cứ tương tự như vậy.

[44] Chúng không là những hiện hữu bất tất độc lập với nhau tuyệt đối. Bất cứ điều ǵ chúng ta biết, hàm chứa chúng đều có liên hệ hữu cơ với nhau và với lư trí con người.

[45] Độc thần cũng là một chân lư được mặc khải. Với tri thức của con người, không có những hiện hữu bất tất độc lập, nên không có nhiều hiện hữu tất yếu.

[46] hữu thể thuần vật chất.

[47] hữu thể có những giác quan.

[48] không có lư trí.

[49] như thánh Max. Kolbe.

[50] Đúng ra chúng ta phải nói, hiện hữu tự do là tinh thần, v́ tinh thần được định nghĩa là hiện hữu sở hữu tri thức phải tỉnh và siêu vượt.

[51] hay Thiên Chúa, Hiện Hữu Tự Do Tuyệt Đối, Hiện Hữu Tri Thức Tuyệt Đối.

[52] Tính chất tự do của con người, sẽ có dịp đề cập ở những đoạn sau.

[53] Lịch sử hiểu là chuỗi những hành động của hiện hữu tư do.

[54] Đối với Thiên Chúa, Ngài là t́nh yêu không phải từ khi Ngài tạo dựng con người, nhưng từ thuở đời đời Ngài đă là t́nh yêu v́ từ thuở đời đời Thiên Chúa đă là Thiên Chúa Ba Ngôi Vị.

T́nh yêu là tương quan giữa hai ngôi vị, là ư muốn theo lư trí "tự do" có đối tượng là ngôi vị.

"Ư muốn là khuynh chiều của hữu thể theo lư trí" (S. THOMAE,

In Aristotelis Librum De Anima Commentarium,

MARIETTI- ITALY 1959, n. 288).

[55] Không theo cái cũ, không theo vết xe cũ, không theo thói quen cũ, thế nên người ta không biết trước được.

[56] K. RAHNER, art. "Salvation", trong SACRAMENTUM MUNDI, V, HERDER and HERDER 1970, col. 406

[57] K. RAHNER., L'homme à l'écoute du Verbe, pp. 104-105. 225

khả năng phản tỉnh, biết ḿnh và siêu vượt.