Chiều tà, 
một ông lão lững thững cưỡi trâu ngắm cảnh sắc đất trời thay đổi. Bỗng, từ dòng sông trước mặt có tiếng người kêu cứu. Một em bé đang vẫy vùng thoi thóp trong làn nước đục ngầu. Tức thì ông lão vừa hô hoán mọi người vừa mau chóng nhảy xuống, bơi ngay ra nơi em bé.
Trên bờ, mọi người nghe tiếng kêu đã xúm lại, người kiếm dây, kẻ kiếm phao quăng ra giúp ông kéo em bé vào. Một cô phóng viên có lẽ đang vô tình tác nghiệp gần đó cũng nhanh chóng chen chân vào đám đông để tiếp cận hiện trường. Cô hỏi những người xung quanh: Điều gì đã khiến một ông lão như vậy dám lao mình xuống sông để cứu em bé?
Một ông gần đó, dáng vẻ như một giáo sư lên tiếng:
– “Kiến nghĩa bất vi vô dũng dã” (thấy việc nghĩa nên làm mà không làm thì chẳng có dũng khí). Ông lão đó thấy người nguy, ra tay cứu giúp ngay, đúng thật một người có dũng khí. “Quân tử bất ưu, bất cụ” (Quân tử không lo, cũng chẳng sợ). Người này chẳng thiết gì đến tuổi tác, nguy hiểm hay danh lợi, thấy có thể giúp là lao mình xuống giúp, đúng là bậc quân tử giữa đời, dũng khí ngất trời, thật đáng khâm phục.
Thấy ông trả lời hay, cô phóng viên hỏi thăm mới biết ông họ Khổng tên Khâu, mọi người thường gọi là Khổng tử.
Một thầy giáo trẻ đứng gần đó tên là Mạnh Tử cũng ra chiều đồng ý với điều giáo sư khả kính vừa nói, nên thêm vào:
– Quả thật, bản chất con người khi sinh ra đã có mầm thiện. Đó chính là lòng trắc ẩn với tha nhân, sự nhường nhịn biết trên dưới, tâm hổ thẹn khi làm sai quấy, và trí tuệ để làm lành tránh dữ. Chính Tứ đoan (bốn mầm thiện) này cùng với việc nổ lực tu tập lâu dài của bản thân, sẽ giúp con người đạt đến bốn nhân đức nền tảng: Nhân – Lễ – Nghĩa – Trí. Vì thế, ông lão nhảy xuống cứu cháu bé, âu vừa là do mầm Thiện trong lòng khởi phát, vừa là nhờ nhân đức đã được tu dưỡng nhiều năm mà thành. Đúng là bậc quân tử giữa đời.
Lúc này ông lão với sự trợ giúp của nhiều người đã đưa được em bé lên bờ. Cô phóng viên mau chóng tiến lại để phỏng vấn ông: “Tại sao ông lại cứu người như vậy, phải chăng là vì nghĩa khí, hay vì lòng đạo đức tôi luyện lâu năm thôi thúc?”
-Có lẽ vì bản năng tự nhiên thôi cô à. Cứ sự thường thì người có khả năng sẽ làm như vậy cả. Thế nên, nếu nói cứu người là tốt là nghĩa khí, vậy người không biết bơi không xuống cứu là người xấu và bất nghĩa cả sao. Nếu cho rằng cứu người là nhân đức, thì con chó, con cá voi nó cũng cứu đồng loại hay cứu người, có lẽ phải gọi đó là “vật đức” sao. À mà thôi, cháu bé đang cần chăm sóc và muốn gặp cha mẹ đó, cô qua giúp cháu đi.
Nghe lời, cô chạy đến để phụ một tay săn sóc cháu bé. Khi sực nhớ chưa hỏi tên ông lão, quay lại, ông lão đã cưỡi trâu bỏ đi tự lúc nào, âm thầm như khi ông đến. Xung quanh chẳng ai biết ông là ai và ông đi về đâu.
Paul Linh
Bài viết thuộc môn Triết Trung Quốc, phóng tác dựa theo:
- Hans-Georg Moeller, The Philosophy of the Daodejing, Columbia University Press, 2006, tr.108-110.
- Mạnh Tử, 2A6 – Công Tôn Sửu Thượng VI
- Khổng Tử, Luận Ngữ, Vi Chính, XXVI
- Khổng Tử, Luận Ngữ, Nhan Uyên, VII
