Một vấn đề của sử học Việt Nam: Vị trí của Đại Việt, Chiêm Thành, Phù Nam trong lịch sử Việt Nam

Bởi vậy, các cuộc đào bới mới phát hiện được nền văn minh Lạch Trường (đầu đến cuối thế kỷ III) trong vùng Bắc Ninh (Lim, Nghi Vệ), Thanh Hóa (Lạch Trường)[30] không phải là một nền văn minh của một đám dân riêng biệt; ta có thể coi sự khai quật đó bổ túc cho sự hiểu biết về hình ảnh nền văn minh của đám dân bản xứ miền châu Giao, châu Hoan. Một dụng cụ ba chân, trang trí với đầu con gà trống, xâu tai hình trụ bằng chai của người Mường, chỉ rõ chủ nhân ông của nền văn minh này. Hình người râu tóc như của nghệ thuật Gandhara, vị thần Pan Ấn độ hóa mang trước ngực một vật hình viên trụ (linga), một hình giống như thần giám hộ Dwara palas, tường đánh xập xỏa, tượng thổi sáo, tất cả chứng tỏ nguồn gốc xa với là Đông Địa trung hải, nhưng nguồn gốc cận là xứ Phật.

Bởi vậy, khi dân Giao Chỉ, Cửu Chân thôi cách làm ruộng Lạc để dung điền khí thì vùng Óc Eo vượt qua giai đoạn Samrong Sen để lập thành vương quốc Phù Nam mà đám dân indonésien sống trên nhà sàn, buôn bán, chài lưới, nhận một ít ảnh hưởng Trung Hoa, Cận Đông và rất nhiều tính cách Ấn độ với các thứ cối xay Pesani, tiền bạc đánh hình các conque của Vishnu, bóng dáng những tia sáng mặt trời[31]…, với truyền thuyết xây dựng nước do sự phối ngẫu giữa một người brahmane tên Kaundinya và một nàng công chúa bộ lạc thờ rắn Naga[32].

Ảnh hưởng Ấn độ vào đầu kỷ nguyên cũng đủ mạnh để rút khỏi quyền lực Trung Hoa một vùng đất đã chịu đầu phục Thiên triều: huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam. Khu Liên, người làm phản nhà Hán, giết huyện lệnh, tự lập làm vua xứ Lâm Ấp năm 192, là con viên Công tào huyện đó, giống như trường hợp của Dương Thanh, viên cựu thứ sử châu Hoan, “đời đời làm chủ dân Mường”, những người bản xứ cũng ra làm quan, lại cho phủ Đô Hộ. Không biết đám dân Đông sơn bị Mã Viện xua đuổi, có Chu Bá chạy thoát, có góp phần với Khu Kiên để thành lập nước mới không? Chỉ biết từ khi nước này được xây dựng nên, tựa trên sự giao thương miền biển dung dưỡng sinh hoạt cướp bóc – do đó nền tảng chủng tộc indonésien của họ đã pha rất nhiều giống Mã Lai -, sự quấy nhiễu của họ vào Giao Chỉ từ thế kỷ thứ 3 đã đóng góp một phần không ít vào sự tan rã chính quyền ở đây.

Trong khi đó, dân Giao cũng lợi dụng sự suy bại ở chính quyền Trung Quốc vì mâu thuẫn nội bộ, vì sức lấn át của văn minh du mục miền Sa mạc, để mà tìm cách thoát ách ngoại bang. Nằm trong truyền thống cũ để mà chống đối, tuy rõ rệt là ở vào thế yếu kém hơn trước nhiều, là Bà Triệu (248) mà hình ảnh nữ lưu lấn át hình ảnh người anh Triệu quốc Đạt, tiếp nối hình ảnh Bà Trưng che khuất chồng trong cuộc khởi nghĩa 40. Người phụ nữ này là đại biểu cuối cùng ở miền Bắc của quan niệm đàn bà có uy quyền chủ tể, quan niệm, bắt nguồn từ tín ngưỡng nông nghiệp xưa và âm vang còn lại trong chuyện chia con: Hùng vương thứ nhất thuộc vào 50 người trong số Tiên nữ đem lên núi.[33]

Như trên đã nói (phần II), trong thời thuộc địa, uy tín kiến thức, giàu sang của cải về tay những người gốc Trung Hoa một phần lớn. Thêm vào đó, những tù trưởng của bộ lạc bàn xứ cũng được dùng vào các ngạch cai trị, nên có thể chia xẻ những quyền lợi. Một số dân thuộc hạ của các vị này thoát khỏi vòng kiềm tỏa của họ đến sống nhập chung với đám dân mất chủ trong những cuộc chống đối trước, để trở thành thuộc dân các thành trì, thuộc dân dưới quyền những nhà hào phú. Đó là xã hội của những bộ mặt Lý Bí, Mai Thúc Loan, của Dương diên Nghệ với đám “con nuôi” ba ngàn người…

Phật giáo hiện rõ nơi hình ảnh những vị “hồ tăng” theo hầu Sĩ Nhiếp, đem đến một quan niệm bình đẳng mới giúp cho một số người có hướng thoát những kiềm tỏa cũ về bộ lạc, về tương quan cai trị – bị trị… Nho học đem ra giảng dạy cho dân bản xứ cũng làm cho sự cách biệt bị trị – cai trị bớt đi, đem người bản xứ thành đồ đệ của đạo Thánh, thành một người gần như Trung Hoa, khiến họ có thể thi cử, làm quan, tiến đạt trong hệ thống sĩ phu. Sự thông thương mở rộng khiến một số người trở thành hào phú. Đó là trường hợp của Lý Tiến, Lý Cầm, Tinh Thiều, Khúc Hạo…

Nhưng đám dân thuộc địa dù xuất xứ từ đâu cũng vẫn là một thứ dân Trung Hoa hạng nhì. Lý Cầm phải phủ phục dưới sân Hán Hiến để kêu khóc mới xin được cho người Giao Chỉ làm quan. Tinh Thiều học giỏi nhưng không được bỏ dụng; Dương Thanh thứ sử Hoan Châu, bị Đô Hộ Lý tượng Cổ triệu về làm nha tương để dễ bề trông chừng. Đó là không kể những áp bức tập thể nhắm vào đám thổ dân. Cho nên, Tinh Thiều, tù trưởng Châu Diên Triệu Túc theo phò Lý Bí nổi dậy, thời Nam-Bắc triều; Mai thúc Loan dấy quân 40 vạn (quá nhiều !) xưng Hắc đế, liên kết với Lâm Ấp, Chân Lâp làm phù trợ bên ngoài. Kẻ thất bại, người thành công tạm thời, nhưng những cuộc nổi dậy đó đã gây men chống đối, nung đúc ý chí độc lập, rèn kinh nghiệm giữ chánh quyền cho đám dân địa phương đến bây giờ đã Trung Hoa hóa một phần về chủng tộc và văn hóa.

Sự kiện quan trọng nữa vừa phát sinh: sự thành hình của tiếng nói Việt Nam. Ngôn ngữ này lấy những âm tố (phoneme) Mường làm căn bản, mượn các thanh giọng ở người Thái hoặc Trung hoa mà cấu thành[34]. Phật giáo của các vị sư, Nho giáo của Sĩ Nhiếp và các sĩ phu, thương nhân đi làm ăn xa, tất cả đã góp phần vào việc dồi dào thêm một thứ tiếng mà tính cách dản dị, phong phú sẽ đóng một vai trò quyết định trên phần đông bán đảo Đông Dương này.

Người học trò Việt cứng đầu ngăn chặn ảnh hưởng Trung Hoa ở phần đất bắc, bỏ rảnh phần phía nam Hoành Sơn, cho ảnh hưởng Ấn Độ lan vào càng sâu đậm. Ta đã nói là Khu Liên có những tính chất giống như Mai Thúc Loan, Triệu Túc, Dương Thanh: cũng là quan lại hay là kẻ ít nhiều thần phục Triều đình, chính quyền Đô Hộ mà xuất thân là tù tưởng bộ lạc: nước Lâm Ấp cũng chỉ là một phần đất bị đô hộ được độc lập sớm hơn vùng trung châu miền Bắc vì ở nơi xa xôi hơn. Bởi lẽ đó, những cuộc cướp phá liên miên sau thời thuộc trị vào Giao Chỉ, chỉ là tiếp tục mở rộng thành quả của buổi đầu mà nước Lâm Ấp, vì thái độ thù nghịch với Trung Hoa, và vì ảnh hưởng có sẵn, đã trở nên kẻ đại diện xa xôi nhất về phía đông bán đảo của văn minh Ấn Độ.

Thổ ngữ indosésien còn thấy trên bia đá vùng Trà Kiệu (cuối thế kỷ thứ IV) nhưng Bhadravarman (Phạm hồ Đạt) đã xây ở Mỹ Sơn đền thờ đầu tiên thờ thần Civa Bhadrecvara. Tiếng đồn về sự giàu có của xứ Lâm Ấp nhờ vị trí tiếp nối thương mại Trung Hoa, Ấn Độ, Ba Tư, có quyến rũ được Lưu Phương vào cướp phá Trà Kiệu (605) cũng không ngăn được sự tiếp nối nơi các danh hiệu Hoàn vương, Chiêm thành. Vương triều thứ VI (860-986) đóng đô ở Indrapura (thành phố của thần Indra, Đồng  Dương bây giờ) năm 875, nâng đỡ cho Phật giáo Đại thừa phát triển mà ảnh hưởng sẽ góp phần ngược lên phía bắc.

Ấn Độ ở đông bán Đông dương chỉ có đại diện văn hóa dưới hình thức thương nhân, giáo sĩ chứ không phải binh lực, cho nên khi nước Phù Nam được người bạn Lâm Ấp đỡ đòn quân đội Trung Hoa ở miền bắc, thì có đủ rảnh rang để phát triển thương mãi, mở rộng đất đai với triều Jayavarman (480-514). Những liên lạc sứ thần với triều Ngô (giữa thế kỷ thứ III) ở Giang Đông, với triều Lương (thế kỷ thứ VII) đã lưu sử liệu cho đời sau: Ấn Độ hiện hiện trên tầng lớp quý tộc với các tín ngưỡng Civa, Vishnu, Phật giáo Tiểu thừa.

Thế nhưng từ giữa thế kỷ VI đến giữa thế kỷ VII, nước Phù Nam phải sáp nhập vào nước tân lập của nhóm người Khmer từ trung lưu Mékong theo dòng tràn xuống. Danh hiệu “vua núi” vẫn được các vua Chân Lạp tiếp tục sử dụng cho hợp với tin tưởng về quả núi Méru trong truyền thống Ấn Độ và qua truyền thống địa phương nơi các đền thờ cùng Angkor. Thần Civa với biểu tượng Linga vẫn được tôn thờ. Dấu hiện totem của bộ lạc naga dẫn xuất nơi con rắn trên giường vua. Nhưng nếu có những dấu vết về phương diện mỹ thuật, suy tưởng, xác định rằng Chân Lạp tiếp tục truyền thống Phù Nam, thì dấu vết địa lý văn hóa lại tỏ ra có sự khác biệt giữa hai nước: trọng tâm của Chân Lạp nằm trên vùng Biển Hồ dựa trên sức phát triển về nông nghiệp trong vùng để làm cơ sở cho một nền văn minh muốn địa phương hóa những kiểu mẫu Ấn Độ[35]. Trong khi đó, kinh đô Phù Nam, Vyâdhapura, nằm phía hạ lưu Cửu Long, vùng Preyveng bây giờ. Vị trí kinh đô đó phù hợp với tính chất một nước mà sự giàu sang mạnh tùy thuộc vào dòng thương mại phồn thịnh trên mặt biển, ghé qua địa điểm Óc Eo làm bến đỗ.

Chân Lạp vẫn giữ truyền thống nội địa của mình và sự tách biệt đối với Phù Nam khiến cho trên phần đất họ kiểm soát rộng từ Chantaboun tới Chiêm Thành phải in dấu vết nứt rạn từ năm 706: Lục Chân Lạp ở phía Bắc là một vùng rừng núi xen các thung lũng, Thủy Chân Lạp phía nam gồm những vùng lầy lội, khí đất xông và đầy rắn rết độc địa. Kinh đô Pnom Kulen của Jayavarman II người giải thoát Chân Lạp khỏi ách đô hộ của dòng Cailendre (Java) kinh đô Angkor đầu tiên của Yacovarman I (889-900) và sẽ là kinh đô liên tiếp của Chân Lạp suốt năm thế kỷ rưỡi, tất cả đều nằm trong vùng biển hồ đầy cá, tốt lúa nuôi dân đông đúc và có thể thông thương với phía Ménam bằng các phụ lưu của hai lưu vực. Cho nên mọi tài nguyên đều đổ dồn về vùng Angkor: tài nguyên nước Chiêm Thành mà kinh đô Vijaya bị chiếm năm 1145, từ các cuộc viễn chinh Đại Việt (1132,1137,1150) được Suryavarman II (1113-1150) đem về xây cất Angkor Vat, tài nguyên từ sự phát triển hồi phục để cai trị đất Chiêm Thành (1190) trên 30 năm của Jayavarman VII được đem ra hoàn thiện Angkor, xây Angkor Thom và đền Bayon cùng các kiến trúc Ba teay Kdei, Ta Prohm, Preah Khan, Neak Peân.

Trong tình hình đó, Thủy Chân Lạp, thối thân của Phù Nam, nằm thiêm thiếp cho đến thế kỷ 18 mới trở lại tột đỉnh của một vị trí hàng hải với đội thủy quân của Nguyễn Ánh.