Cha Đắc Lộ từ trần

I- Alexandre de Rhodes, ông là ai?
Tuy bạn đọc đều biết Alexandre de Rhodes là ai, có liên hệ gì với Giáo hội và xã hội Việt Nam, nhưng thiết tưởng cũng nên nhắc lại cuộc đời của ông trên vài trang giấy, sau đó mới bàn đến những ngày cuối đời của ông trên dương thế. Cũng xin bạn đọc lưu ý: Trong tập này chúng tôi xin viết đúng tên Alexandre de Rhodes, hoặc viết ngắn gọn là Rhodes, nhưng không dùng tên Đắc Lộ .. là tên người ta mới “đặt” cho ông từ ngày 29.5.1941.
1. Thanh thiếu niên một nơi, thành nhân một chốn
Gốc gác Do Thái hay Pháp, Tây Ban Nha? Trước đây, người ta cho rằng Rhodes thuộc dòng dõi Do Thái, từ lâu đời có mặt tại Tây Ban Nha, xứ Aragon, miền Calatayud. Bốn năm gần đây, một linh mục Xuân Bích người Pháp, Michel Barnouin (tên Việt là Sơn) công bố một tài liệu về dòng họ Alexandre de Rhodes, nhận định rằng, không có dấu chỉ Rhodes thuộc dòng dõi Do Thái như người ta tưởng (de RHODES ne laisse percevoir aucun véritable indice dejudaïté) . Hãy cứ tạm nhận cho Rhodes có nguồn gốc Do Thái, vì vậy Cụ Tổ của ông ở Tây Ban Nha bị trục xuất cùng với 300.000 người Do Thái trong đợt 31.3.1492 vì Chính quyền nước này kỳ thị người Do Thái . Bỏ Calatayud đi đâu? Cụ Tổ củaAlexandre, Jean Chimenes de Roedes (ghi trong bản di chúc năm 1497 bằng tên này), tức Jean de Rhodes, phải khăn gói chạy về Avignon, nơi gặp gỡ, hội tụ cho nhiều dân tộc, ngôn ngữ; đó là thành phố đã được Toà thánh Roma mua lại trước đó 144 năm. Từ đấy Avignon là đất của Toà thánh; chỉ đến năm 1791, Avignon mới trở thành đất của Pháp hoàn toàn.
Sinh 15.3.1593, thuộc giáo xứ thánh Madalena tại Avignon (từ năm 1960, Torralba chứng minh năm sinh 1591 của A. de Rhodes là sai), A. de Rhodes cũng như những người trong gia đình sinh sống tại Avignon, là công dân dưới quyền Đức Thánh Cha, mang quốc tịch Tòa thánh, mặc dù ông nói tiếng Provençale và tiếng Pháp. Thân sinh của Alexandre là Bernardin II de Rhodes, một quan chức giàu có, mang tước vị Ecuyer d’Avigiion, kết hôn với Françoise de Raphaelis ngày 10.9.1590; anh của ông là Jean (1591-1621), Tiến sĩ Luật học; em trai là Georges (1597-1661) tu trong Dòng Tên, nhiều năm làm Giáo sư Thần học; ngoài ra còn 5 em ruột nữa: Gabrielle, Laure, Suzanne, François, và em út là Hélène sinh năm 1607 .
Bảy tuổi, Alexandre cắp sách đến trường TrungTiểu học Avignon dưới quyền điều khiển của các linh mục Dòng Tên (College d’Avignon), theo học trường này từ năm 1600-1612. Theo chương trình học (Ratio Studiorum) của Dòng Tên được chính thức thi hành từ 8.1.1599, gồm 3 Cấp:
Tiểu hoc tức Cấp 1 (Petit Collège) tính từ dưới di lên gồm các lớp 5, 4, 3, 2, 1, tuổi từ 7-13: Các lớp Tiểu học 5, 4, 3 học ngữ pháp La văn, Hi Lạp, tập nói và viết cho đúng; về La văn theo Cicero, còn Hi Lạp theo các tác giả Ovide, Catulle, Tibulle, Properce, Virgile. Lớp 2 (Humanités), tuổi 10 và 11, nhằm trau dồi văn chương, thi văn La ngữ, Hi Lạp; về La văn theo các tác giả César, Tite-Live, Quinte-Curce, Horace, còn về Hi Lạp theo Esope, thánh Chrysostome, các thư của Platon, Synésios, và Iliade của Aristophane. Lớp 1 (Rhétorique), tuổi 12 và 13, nhằm trau chuốt văn chương Hi-La trong khi nói cũng như viết, đồng thời học Sử Điạ, Luân lý tổng quát; về La văn theo Cicero (Partitiones, De orạtore V.V.); về Hi Lạp theo Quintilien, Tite-Live, Hésiode, Homère, Pindare -Démosthène. Bậc Tiểu học có khi thêm lớp 6, cũng vào lứa 7 tuổi.
Trung hoc: tức là cấp 2 (Moyen College, Cycle des Arts), tuổi từ 14-16; bắt đầu học Triết trong hai môn Siêu hình học và Luận lý học theo Aristote và Platon; về Khoa học gồm Vật lý, Vạn vật học, Thiên văn, Toán học theo các tác phẩm của Aristote, Euclide, Sacro Bosco, Oronce Fine, các lý thuyết về các hành tinh của Peurbach, lượng giác học của Regiomontanus (cũng gọi là Johann Muller). Trong bậc này, các tu sĩ Dòng Tên (nếukhấn tạm độ tuổi này) học 3 năm, học sinh giáo dân 2 năm.
Việc lên lớp ở Tiểu và Trung học không theo năm học, nhưng theo khả năng.
Cao đẳng, hay Cấp 3 (Grand Collège), đây là cấp Đại học, phải học đủ 4 năm chuyên về Thần học. Thường là do một Ban Giám đốc riêng biệt điều khiển, trường cũng được đặt xa hai trường Trung Tiểu học; còn Trung Tiểu học thường có một Ban Giám đốc chung .
Vậy, Rhodes học ở Collège d’Avignon được hiểu là Trung Tiểu học, từ năm 1600-1612, tức 12 năm, lúc đó Rhodes được 19 tuổi. Nhờ học với các cha Dòng Tên, nên ơn gọi tu Dòng Tên của Rhodes được định hình dễ dàng hơn. Nhưng Rhodes lại không xin gia nhập Dòng Tên tại Lyon, nơi có Nhà Tập, ngay phía Bắc Avignon; trái lại cậu thanh niên lại cất công đến Roma để xin vào Nhà Tập tại đây. Ngôi Nhà Tập mang thánh hiệu Anrê này, đã cung cấp cho Dòng Tên bao nhiêu nhân vật lỗi lạc về nhiều mặt.