Tác giả: Cao Gia An, S.J.
Các bạn thân mến!
Triết học duy lý định nghĩa con người là con vật có lý trí. Vì có lý trí nên con người luôn muốn tìm tòi hiểu biết về chính mình và về thế giới vạn vật quanh mình. Cái biết giúp con người mở ra trước thế giới, dẫn con người hòa nhập vào thế giới. Với cái biết, con người đặt mình ở vị trí trung tâm để làm quy chuẩn cho mọi loài: “con người là thước đo vạn vật” (Protagoras). Nhờ biết, con người làm chủ cuộc đời mình và làm chủ vũ trụ vạn vật.
Vấn đề được đặt ra là con người có thể biết đến mức độ nào? Lý trí của con người phải chăng là vô giới hạn? Chỉ bằng lý trí, liệu con người có thể đảm nhận trọn vẹn cuộc sống của mình chăng? Niềm tin còn có giá trị gì trong thời buổi của khoa học hiện đại này?
Là những người trẻ của thời kỳ hiện đại, chúng ta thường sống và hành động theo sự hướng dẫn của lý trí. Được chứng kiến bao nhiêu là kỳ công từ những phát minh của các bộ óc loài người, nhiều người đặt trọn vẹn hy vọng của mình vào trí thông minh nhân loại. Nhiều người chủ trương chỉ tin vào những điều có thể xác định được bằng các phương pháp khoa học thực nghiệm như cân, đo, đong, đếm. Họ chỉ an tâm với những điều có thể kiểm chứng bằng các giác quan khi mắt có thể thấy, tai có thể nghe, tay có thể sờ đụng và kiểm chứng được.
Thế nhưng thật là bi kịch khi người ta trở nên quá tự tin vào lý trí của mình, đến độ không nhận ra rằng lý trí của con người luôn có đầy những giới hạn. Thật là tai họa khi người ta không muốn nhìn nhận những nguy cơ trong việc chỉ sử dụng lý trí để đảm nhận cuộc sống.
Nguy cơ trở nên trầm trọng khi người ta thường không muốn nhận ra rằng lý trí con người luôn có thể bị mù lòa bởi lòng ham muốn, bởi sự ích kỷ, bởi sự lèo lái của các ý thức hệ. Kết quả đau buồn mà loài người phải hứng chịu là đã có những đầu óc cực kỳ vĩ đại lại lao mình vào trong những việc như chế tạo bom nguyên tử và sản xuất vũ khí giết người hàng loạt cho chiến tranh. Có những đầu óc cực kỳ thông tuệ lại cống hiến cả đời mình cho những lý tưởng phát xít diệt chủng.
Người ta gán cho lý trí chức năng suy tư trừu tượng khởi đi từ trực quan sinh động. Nhưng người ta lại không dễ chấp nhận rằng các giác quan của con người là những cơ quan hết sức giới hạn. Có những điều có thực mà người ta không thấy, không biết. Ngược lại cũng có những điều người ta thấy, người ta tưởng mình biết, nhưng lại không có thực. Một ví dụ nho nhỏ. Có bao giờ bạn dành thời gian để ngắm những ánh sao đêm và nghe các nhà thiên văn học giải thích về những gì bạn đang thấy. Trên bầu trời đêm, mở ra trước mắt bạn là hàng ngàn vì sao lấp lánh. Bạn có tin rằng, phải qua hàng triệu năm ánh sáng, những tia lấp lánh ấy mới có thể đến được với cặp mắt của bạn. Như thế, lắm khi những gì bạn thấy chỉ là ánh sáng của một hành tinh đã chết tự bao giờ. Những gì bạn thấy đâu còn là có thực nữa. Cũng thế, trên vũ trụ có biết bao hành tinh đang sinh ra, ánh sáng của chúng đang trên đường đến trái đất. Đó là những điều có thực, mà bạn đâu có biết, đâu có thấy.
Khả năng của một con người bình thường luôn có những giới hạn. Nếu bạn cứ khăng khăng và cố chấp để chỉ tin vào những gì mình có thể kiểm chứng được, thì trên cuộc đời này có điều gì đáng để cho bạn tin chăng? Làm sao bạn kiểm chứng được tình yêu mà bố mẹ và những người thân dành cho mình? Làm sao bạn kiểm chứng được mức độ đáng tin nơi người yêu của mình, để có thể nhủ lòng mình rằng không bao giờ được phép nghi ngờ họ? Giữa đường phố xe cộ nhộn nhịp tai nạn vẫn diễn ra đều đều, làm sao bạn biết chắc rằng hôm nay tai nạn sẽ không xảy ra với mình?… Nếu luôn bước đi trong hoang mang nghi ngờ mọi chuyện, cuộc sống của bạn sẽ ra sao?
Thực ra, trọn một ngày sống, bạn hành động và sống không phải hoàn toàn theo những gì bạn biết chắc, nhưng phần lớn là theo những gì bạn tin. Đẩy cho đến cùng, những điều bạn tin chẳng bao giờ có thể giải quyết cách rốt ráo chỉ bằng lý trí. Tuy thế, niềm tin không bao giờ là điều đi ngược lại lý trí. Để tin, trước hết người ta phải vận dụng trọn vẹn lý trí của mình để suy xét, để tìm hiểu, để đắn đo. Nhưng quan trọng hơn, để tin, người ta phải biết khiêm tốn thừa nhận rằng, không phải điều gì trí óc con người cũng có thể hiểu được, không phải cứ suy xét mọi chuyện thì con người sẽ có thể hiểu được mọi sự cách rốt ráo và sống tốt hơn.
Những người đòi phải thấy mới tin, thực ra đang làm nô lệ cho cái xu hướng thực dụng và đòi hỏi vô lối của các giác quan giới hạn nơi mình. Với họ, không hẳn là phải thấy mới tin. Vì thực ra, có nhiều điều người ta thấy nhãn tiền mà họ đâu có tin. Có những sự thật bày ra trước mắt mà người ta không muốn tin. Một khi đã không muốn tin, người ta luôn tìm được lý do để từ chối. Lý trí con người đôi khi trở nên như một cành lau yếu ớt luôn có thể bị lèo lái bởi lòng ham muốn, bởi những thành kiến, bởi óc kỳ thị…
Ánh sáng chân lý là điều hiện lộ không phải với những người chỉ biết suy tư bằng cái đầu, nhưng còn biết yêu mến bằng con tim, biết chiêm ngưỡng bằng đôi mắt và biết quy phục bằng đầu gối của mình. Để sống và đảm nhận cuộc sống phong phú này, tôi phải chiêm ngưỡng và sống bằng trọn vẹn con người, chứ không thể chỉ bằng việc phân tích thuần lý. Thế nên thật chí lý khi Đức Giêsu Phục Sinh nói với Tôma, cũng là nói với chính tôi: phúc cho những ai không thấy mà tin (Ga 20, 29).
Những người dám tin là những người có phúc. Họ có phúc vì thoát ra được những ràng buộc luẩn quẩn và những đòi hỏi vô lối của lý trí. Họ có phúc vì dám mở rộng con tim để đặt hy vọng cuộc đời mình nơi một điều gì đó vượt cao hơn tầm kiểm soát của lý trí con người. Họ có phúc vì được sống trong niềm bình an và tương quan rộng mở, chứ không chỉ loay hoay sống với chính mình và lý trí hạn hẹp của mình. Với niềm tin, thế giới sống của con người được rộng mở và mang đầy ý nghĩa.
Lạy Chúa Giêsu!
Sống trong thời hiện đại,
đức tin của chúng con gặp thật nhiều khó khăn.
Nhiều người nhân danh khoa học để hù tôn giáo.
Nhiều người nhân danh lý trí để đả kích niềm tin.
Chúng con thích dùng lý trí để đứng vai trò chủ động
hơn là dùng niềm tin để đứng ở vị trí thụ động và tín thác.
Chúng con tạ ơn Chúa đã cho chúng con trí thông minh
để có thể nhìn cuộc sống muôn màu muôn vẻ
để chiêm ngưỡng bao kỳ công của Chúa nơi trần gian.
Để sống và đảm nhận trọn vẹn cuộc đời mình,
xin Chúa cũng ban cho chúng con
một cặp mắt đức tin biết hướng nhìn lên cao,
để đọc ra những dấu chỉ của Chúa,
một con tim khiêm hạ và rộng mở
để đón nhận mọi sự với lòng cung kính tín thác.
Xin cho chúng con được sống trong mối phúc
của người dám đặt niềm tin tưởng nơi Chúa
và dám sống trọn vẹn cho niềm tin của mình. Amen
